Een gedrukte landkaart in een Bijbel lijkt tegenwoordig niets bijzonders. Maar rond 1525 was het revolutionair, ondanks dat het eerste exemplaar fouten bevatte. Zo was de Middellandse Zee in het oosten geplaatst in plaats van het westen. Toch viel dat niemand op: in Europa wist immers bijna niemand hoe het Heilige Land er werkelijk uitzag.
Dat een foutieve kaart ongemerkt uit de drukkerij kwam, is volgens Bijbelwetenschapper Nathan MacDonald van Cambridge University (VK) daarom niet vreemd. In nieuw onderzoek, gepubliceerd in The Journal of Theological Studies, laat hij zien dat juist deze kaart, hoe onnauwkeurig ook, de manier veranderde waarop mensen grenzen en territoria begonnen te begrijpen.
Waarom de Reformatie een kaart nodig had
De kaart waar het om gaat, is gemaakt door Lucas Cranach de Oude (1472-1553) en werd gepubliceerd in de Zwitserse stad Zürich. Deze stad speelde een belangrijke rol in de Reformatie. De aanhangers van deze kerkrevolutie namen de woorden in de Bijbel letterlijk – iets dat in die tijd veel minder gebeurde. Door een landkaart in de Bijbel te plaatsen, konden mensen zich een betere voorstelling maken van de gebeurtenissen die in de verhalen plaatsvonden.
Wil je niets missen van onze verhalen? Volg National Geographic op Google Discover en zie onze verhalen vaker terug in je Google-feed!
‘Als mensen hun ogen lieten glijden over de kaart van Cranach en even stopten bij de Karmelberg, Nazareth, de Jordaan en Jericho, dan gingen ze op een virtuele pelgrimstocht,’ aldus MacDonald, hoogleraar interpretatie van het Oude Testament. ‘In gedachten reisden ze over de kaart en beleefden ze het heilige verhaal.’
Hoe Cranach het Beloofde Land ordende
Op de kaart van Cranach de Oude zijn de stopplekken van de Israëlieten in de woestijn te zien, die daar onder leiding van Mozes veertig jaar zouden hebben rondgedwaald. Ook is het Beloofde Land opgedeeld in de territoriums van de twaalf stammen van Israël.
Leestip: Deze 6 spookeilanden stonden jarenlang op de kaart, zonder ooit bestaan te hebben
Deze duidelijke opdeling van het land baseerde Cranach op oudere middeleeuwse kaarten. Die leunden op hun beurt weer op informatie van de Joodse historicus Titus Flavius Josephus (37-100). Maar hij simplificeerde complexe en tegenstrijdige Bijbelse beschrijvingen over de verdeling van het Beloofde Land, zoals in Jozua 13-19, zegt MacDonald.
MacDonald: ‘In die tekst zitten verschillende tegenstrijdigheden. Maar de kaart hielp de lezers om dingen te begrijpen, ook al was hij geografisch gezien niet correct.’
Hoe Bijbelkaarten het natiestaat-denken voedden
Volgens MacDonald was het publiceren van een landkaart met duidelijke territoriale grenzen vijfhonderd jaar geleden iets revolutionairs, en gaven Bijbelse kaarten de aanzet voor dit fenomeen.
Op middeleeuwse kaarten had de opdeling van het Heilige Land in stamgebieden nog een spirituele betekenis, die van een goddelijke belofte, maar vanaf de late vijftiende eeuw transformeren die getekende lijnen in iets heel anders: politieke grenzen.
Het idee van politieke soevereiniteit was iets heel nieuws, maar dat concept werd terug geprojecteerd op de Bijbelse teksten. Dit veranderde de manier waarop de Bijbelse beschrijvingen van de geografische ruimte moesten worden begrepen.
‘Bijbelkaarten die de territoria van de twaalf stammen afbakenden, speelden een belangrijke rol in de ontwikkeling en verspreiding van deze ideeën,’ zegt MacDonald. ‘Een tekst die helemaal niet over politieke grenzen in de moderne zin gaat, werd een voorbeeld van hoe God de wereld wil ordenen volgens natiestaten.’
Grenzen en de Bijbel
In de vroegmoderne periode beïnvloedde de Bijbel de opvattingen over de natiestaat, en tegelijkertijd kreeg de heilige tekst juist vorm door deze nieuwe politieke theorieën. De Bijbel was dus zowel de aanjager van de veranderingen als het object ervan.
Leestip: Geschiedenis van het Israëlisch-Palestijns conflict: een tijdlijn
En die invloed werkt nog steeds door, meent MacDonald. ‘Voor veel mensen is de Bijbel een belangrijke gids in hun overtuigingen over natiestaten en grenzen,’ zegt MacDonald. ‘Zij zien deze ideeën als geautoriseerd door de Bijbel en daardoor waar en fundamenteel correct.’ We moeten er volgens hem voor waken om oude teksten niet in te zetten voor ideologische beweringen, want ze zijn geschreven in een hele andere context.
Meer ontdekken? Krijg onbeperkt toegang tot National Geographic Premium en steun onze missie. Word vandaag nog lid!
