In Kazachstan ligt een uitgestrekt steppegebied dat decennialang het toneel was van nucleaire machtspolitiek. Tussen 1949 en 1989 voerde de Sovjet-Unie op dit terrein, bekend als Testlocatie Semipalatinsk, 456 kernproeven uit: bovengronds, ondergronds en in de atmosfeer. Nergens ter wereld werden zo veel nucleaire proeven dicht bij bewoonde dorpen en steden uitgevoerd als hier. De sporen ervan zijn nog altijd zichtbaar en voelbaar.
Schijn van leegte
De keuze voor deze locatie in het oosten van Kazachstan was geen toeval. Het gebied lag relatief ver van grote bevolkingsconcentraties en politieke machtscentra. Voor de Sovjetleiders bood de uitgestrekte steppe daarmee de perfecte schijn van leegte.
Leestip: Gewapend beton: de vervallen raketbases van Oost-Europa
In werkelijkheid woonden er tienduizenden Kazachen in omliggende dorpen, die decennialang blootgesteld werden aan nucleaire fall-out: het radioactieve stof dat na een kernexplosie in de atmosfeer terechtkomt en vervolgens neerdaalt. De stad Semipalatinsk (nu Semey) met ongeveer 300.000 inwoners lag op slechts 150 kilometer afstand van de testlocatie.
Weinig bescherming
Omdat de Sovjetautoriteiten decennialang zwegen over de gezondheidsrisico’s, was er lange tijd weinig weerstand van omwonenden. Pas in de jaren tachtig, toen burgerprotesten en glasnost – het transparantere beleid van Michail Gorbatsjov – meer openheid brachten, kwam de omvang van de tragedie aan het licht.
Activistische bewegingen zoals Nevada-Semipalatinsk brachten de problematiek internationaal onder de aandacht en droegen bij aan de sluiting van de testlocatie op 29 augustus 1991, kort voor de val van de Sovjet-Unie.
Landschap als archief
Het kwaad was toen al geschied. Grote delen van het terrein zijn onveilig voor bewoning of landbouw. Sommige kraters zijn verworden tot meren met verhoogde radioactiviteit, zoals het ‘Atomic Lake’ (Chagan), ontstaan na een ondergrondse explosie in 1965. Wetenschappers gebruiken deze plekken nog altijd om de effecten van straling te onderzoeken. Het landschap is zo een soort archief van de Koude Oorlog, te zien op de foto bovenaan.
Helaas zijn de sporen ook zichtbaar en voelbaar bij de lokale bevolking. Verhoogde risico’s op bepaalde kankers zijn vastgesteld in sterk blootgestelde gemeenschappen; ook zijn verhoogde niveaus van DNA-mutaties gemeten bij nageslacht.
Acute stralingsziekte
Tests vonden geregeld plaats bij ongunstige weersomstandigheden, waardoor fall-out omliggende dorpen bereikte. Bewoners keken soms zonder bescherming toe. In 1956 leidde een test tot acute stralingsziekte bij honderden inwoners van Ust-Kamenogorsk. Zwaardere atmosferische proeven werden daarna vooral op Nova Zembla uitgevoerd.
Leestip: Hoe een Sovjetwetenschapper een mens met een aap probeerde te kruisen
In de stad Semipalatinsk bevond zich een geclassificeerd medisch instituut, bekend als Dispensary No. 4, dat de gezondheidseffecten bij blootgestelde bewoners documenteerde. Deze registratie groeide later uit tot een database met honderdduizenden personen over meerdere generaties.
Symbool van verzet
Na de onafhankelijkheid van Kazachstan in 1991 koos de nieuwe regering voor een heel andere koers: in plaats van de nucleaire erfenis te verzwijgen, werd het land een pleitbezorger van ontwapening en non-proliferatie.
Leestip: Hoe diep kun je in de aarde boren? De Sovjet-Unie testte het
Kazachstan gaf zijn geërfde Sovjetarsenaal van circa 1400 strategische kernkoppen op en stelde Semipalatinsk open voor internationaal onderzoek en beveiliging. Daarmee werd het gebied niet alleen een pijnlijke herinnering aan de Koude Oorlog, maar ook een symbool van verzet tegen nucleaire bewapening.
Meer ontdekken? Krijg onbeperkt toegang tot National Geographic Premium en steun onze missie. Word vandaag nog lid!
