Het is tegenwoordig algemeen bekend dat ernstig overgewicht gezondheidsrisico’s met zich meebrengt. Maar hoewel obesitas tegenwoordig een serieus probleem is voor de volksgezondheid, keek men in de Middeleeuwen heel anders tegen zwaarlijvigheid aan. Toch waarschuwden artsen ook toen al voor de gevaren. Hoe zit dat?
Een vertoon van macht
In de Middeleeuwen werd slankheid beschouwd als ziekelijk en afstotelijk. De overvloedige banketten aan de hoven van de adel dienden niet alleen om de gulzigheid de vrije loop te laten, ze waren ook een vertoon van macht. Veel koningen waren dan ook beroemd om hun enorme omvang, onder wie Willem de Veroveraar, Sancho I van León, Lodewijk VI ‘de Dikke’ en de Engelse koning Hendrik VIII.
In oude teksten komt naar voren dat er flink werd gepronkt met een dikke buik, met name door de geestelijkheid: ‘Vet is wat ze volledig in vervulling brengt/ (...) slapen, eten en slapen is het enige waar ze naar hunkeren,’ staat er in een van de gedichten van de Carmina Burana uit de twaalfde en dertiende eeuw.
Leestip: Liefde en lust in de Middeleeuwen: zo ging het eraan toe tussen de lakens
Zelfs eenvoudige boeren deden hun best om een rond figuur te krijgen, zoals de hoofdrolspeler in een verhaal van de Italiaanse auteur Gianfranco Straparola (1553). Van hem werd gezegd dat hij zo dik was ‘dat zijn vlees eruitziet als spek’, en dat hij een jaloerse buurman deed geloven dat zijn geheim was dat hij zich had laten castreren.
De opvatting van de kerk
Ook bij vrouwen werd een voller uiterlijk gewaardeerd. In het beroemde Frans liefdesgedicht Roman de la Rose uit de dertiende eeuw waren de mooie vrouwen degenen van grote omvang, terwijl slankheid in verband werd gebracht met hebzucht en verdriet: ‘Gruwelijke en ijzige vrouwen, vies en lelijk, zo afschuwwekkend dat het leek of ze doodgingen van de honger, alsof ze hadden geleefd op enkel nat brood.’
Leestip: Wat aten mensen in de Middeleeuwen? ‘Er heerste een grote fastfoodcultuur’
Vetzucht werd echter niet altijd gewaardeerd. Om te beginnen veroordeelde de kerk sinds de tijd van Augustinus en Gregorius I (vijfde en zesde eeuw) gulzigheid als een hoofdzonde.
De kerk hield toezicht op het dieet van de bevolking, vooral in de vastentijd: veertig dagen niet eten en seksuele onthouding na carnaval (‘vaarwel aan het vlees’). In de collectieve verbeelding van die tijd was overvloedig eten van veel vlees een bron van lichamelijke energie en genot, maar ook van zonde.
Obesitas volgens de artsen van toen
Artsen waarschuwden al in de Middeleeuwen voor de risico’s van obesitas. Ze veronderstelden dat overgewicht werd veroorzaakt door overtollig water, slijm of gassen. Deze ideeën waren gebaseerd op de humorenleer van Hippocrates en Galenus. Als remedie stelden chirurgijns voor om deze ‘kwade humeuren’ uit te drijven met aderlatingen, purgeermiddelen en adstringentia.
Guy Patin, een zeventiende-eeuwse Franse dokter, zag dat de inwoners van Parijs ‘doorgaans weinig bewogen, veel dronken en aten en daarom zeer roodhoofdig werden’. Patin dacht, zoals de meeste artsen in zijn tijd, dat het teveel aan vet het bloed verhitte en dat dit naar de hersenen werd opgestuwd, wat een infarct of een andere dodelijke aandoening kon veroorzaken.
Leestip: Bestonden er tandartsen in de Middeleeuwen? ‘Een kies trekken was een gewelddadige bedoening’
De doeltreffendste oplossing was om regelmatig overvloedige aderlatingen te verrichten om de druk te verlichten, maar ook werd aangeraden om af te vallen door een dieet te volgen of aan wat meer lichaamsbeweging te doen.
Overgewicht en schoonheid
Hoewel het schoonheidsideaal uit die tijd extreme magerheid afwees, was er ook waardering voor slanke en elegante silhouetten. De mode neigde ernaar het vrouwelijke te accentueren door middel van gordels en korsetten die strak om de taille zaten.
De Franse arts Jean Liébault publiceerde enkele werken over de gezondheid en schoonheid van vrouwen. Hij gaf ook tips om ‘het te dikke lichaam af te slanken’.
Zo schreef hij onder meer: ‘Je moet niet denken dat een te dun of te dik lichaam mooi is. (...). Als een dame overal dik is (...) is het goed om alle mogelijke middelen te zoeken om gewicht te verliezen (...). Ik raad aan om gewicht te verliezen tot een gematigde corpulentie is bereikt: niet te dik en niet te dun; eerlijk gezegd zit in molligheid naar verhouding meer schoonheid dan in slankheid.’
Meer ontdekken? Krijg onbeperkt toegang tot National Geographic Premium en steun onze missie. Word vandaag nog lid!
