Koning Leopold II regeerde van 1865 tot 1909 over België en koesterde grootse ambities, zowel voor zichzelf als voor zijn land. Hij wilde van België een Europese grootmacht maken, gedreven door een onverzadigbare honger naar macht en rijkdom. Die ambitie richtte zijn blik op Afrika. Op 5 februari 1885 eigende hij zich het grondgebied van Congo toe, niet als Belgische kolonie, maar als zijn persoonlijk bezit: een privéproject dat hij de Kongo-Vrijstaat noemde.
Onder Leopolds regime werd de Congolese bevolking op ongekende schaal uitgebuit voor rubber, ivoor en andere grondstoffen. Martelingen en (seksueel) geweld waren dagelijkse praktijk. Zijn heerschappij groeide uit tot een van de donkerste hoofdstukken uit de koloniale geschiedenis. Schattingen lopen uiteen, maar naar verluidt kostte zijn bewind tussen de drie en twintig miljoen Congolezen het leven.
Leopold II, troonopvolger van België
Leopold Louis Philippe Marie Victor werd in 1835 geboren als tweede zoon van koning Leopold I en Louise-Marie van Orléans. Zijn oudere broer Lodewijk Filips overleed op jonge leeftijd, waardoor Leopold de nieuwe troonopvolger werd. Na het overlijden van zijn vader in 1865 besteeg hij de troon als koning van België.
België was op dat moment nog een jong land, dat pas sinds 1830 onafhankelijk was van de Nederlanden. De ambitieuze Leopold II wilde van zijn prille koninkrijk een Europese grootmacht maken en hij was ervan overtuigd dat dat alleen mogelijk was met koloniën.
Privéheerser van Congo
Koning Leopold II richtte zijn blik al vroeg op Afrika, en hij was niet de enige. Tijdens de Koloniale Conferentie van Berlijn (1884-1885) legden de Europese grootmachten officieel vast hoe het continent onder hen werd verdeeld. Deze verdeling ging de geschiedenis in als de Scramble for Africa, de wedloop om Afrika.
Tijdens de conferentie presenteerde Leopold zich als een verlicht vorst met nobele bedoelingen. Hij beweerde de bevolking van Congo te willen ‘beschaven’ en beloofde een humanitaire missie die het leven van de Afrikanen zou verbeteren. In werkelijkheid had hij maar één doel: macht en rijkdom.
Leestip: Hoe slavernij Nederland rijk maakte – en uiteindelijk werd afgeschaft
Onder het mom van filantropie wisten Leopolds diplomaten twee miljoen vierkante kilometer land in Centraal-Afrika voor hem te verwerven. De Europese leiders gaven hem vrij spel – niet als koning van België, maar als privéheerser. Zo ontstond in 1885 de Kongo-Vrijstaat, Leopolds persoonlijke onderneming en, zo zou blijken, zijn gruwelijkste erfenis.
Een gruwelijk regime
Koning Leopold II zette zelf nooit voet in Congo, maar stuurde de Britse ontdekkingsreiziger Henry Morton Stanley om namens hem verdragen te sluiten met lokale stamhoofden. Deze zogenoemde ‘vriendschapscontracten’ werden ondertekend door mensen die niet konden lezen en niet begrepen dat hun handtekening betekende dat ze Leopold als hun heerser erkenden en instemden met dwangarbeid.
Onder Leopolds bewind werd de Congolese bevolking systematisch uitgebuit. Mannen, vrouwen en kinderen werden gedwongen te werken aan de winning van rubber, ivoor en andere grondstoffen. De winsten waren enorm, zeker toen de wereldwijde vraag naar rubber explodeerde door de opkomst van de auto-industrie.
Wie zijn opgelegde quota niet haalde, werd gruwelijk gestraft. Martelingen, verkrachtingen, onthoofdingen en amputaties waren dagelijkse praktijk. Historische schattingen lopen uiteen, maar vermoedelijk kwam ongeveer de helft van de Congolese bevolking om door geweld, uitputting, ondervoeding of ziekte. Overlevenden werden vaak verminkt: handen of voeten werden afgehakt als afschrikking voor anderen.
Ook kinderen bleven niet gespaard. Koloniale bestuurders ontvoerden weeskinderen uit hun dorpen en brachten hen onder in zogenoemde kinderkolonies, waar ze moesten werken of werden opgeleid tot soldaten.
Steeds meer kritiek
De bevolking van Congo verzette zich herhaaldelijk tegen het geweld, maar elke opstand werd onder Leopolds bevel hard neergeslagen. Naarmate de misstanden bekender werden, groeide ook internationaal de verontwaardiging. Missionarissen, journalisten en Europese politici begonnen openlijk te spreken over de wreedheden in de Kongo-Vrijstaat.
Om het tij te keren, organiseerde Leopold in 1897 een ‘koloniale afdeling’ tijdens de wereldtentoonstelling in Brussel, bedoeld om de Belgische bevolking en investeerders te overtuigen van de zogenoemde beschavingsmissie in Afrika. In werkelijkheid was het een propagandastunt: 267 Congolezen werden als levende attractie tentoongesteld in Tervuren, een schrijnend voorbeeld van de koloniale blik van die tijd.
Wil je niets missen van onze verhalen? Volg National Geographic op Google Discover en zie onze verhalen vaker terug in je Google-feed!
In de jaren die volgden nam de kritiek alleen maar toe. Het regime van Leopold werd zo wreed geacht dat zelfs andere Europese leiders – zelf geen vreemden van koloniale uitbuiting – zich ervan distantieerden. Onder druk van het internationale protest en het Belgische parlement moest Leopold in 1908 afstand doen van zijn privébezit. De Kongo-Vrijstaat werd omgevormd tot Belgisch-Kongo, onder direct bestuur van de Belgische staat.
Rijkdom door het koloniale verleden
Een jaar later, in 1909, overleed Leopold II. Zijn koloniale project liet diepe sporen na: miljoenen doden, een verwoeste samenleving en een erfenis die Congo nog decennia zou tekenen. Pas in 1960, na een lange en felle strijd voor onafhankelijkheid, werd de Republiek Congo uitgeroepen.
Het fortuin van Leopold groeide door de uitbuiting van het land. Met de winsten uit rubber en ivoor financierde hij prestigieuze bouwprojecten in België: het Jubelpark met zijn Triomfboog, de Wellingtonrenbaan in Oostende en de verfraaiing van het Centraal Station van Antwerpen. Ook in Frankrijk bezat hij meerdere kastelen en uitgestrekte landgoederen, symbolen van rijkdom die gebouwd waren op het lijden van anderen.
Meer ontdekken? Krijg onbeperkt toegang tot National Geographic Premium en steun onze missie. Word vandaag nog lid!
