Dit artikel verscheen in National Geographic Historia editie 3, 2019.
De Oxusbeschaving bestond slechts korte tijd, van ongeveer 2100 tot 1800 v.C. Haar bakermat was Margu, een satrapie in Centraal Azië. Margu bestond uit steppen, moerassen en woestijnen en strekte zich uit over het oosten van het huidige Turkmenistan en het noorden van Afghanistan. Hier ontstond een netwerk van steden die als schakel fungeerden tussen het Verre Oosten en het Westen, lang voor het bestaan van de zijderoute. De kern ervan was een afgelegen plek in Turkmenistan: Gonur Tepe.
De cultuur, die bekendstaat als het ‘archeologisch complex Bactrië-Margiana’, werd de jaren ’50 ontdekt door Viktor Sarianidi toen hij een reis maakte door Turkmenistan. Pas begin jaren ’70 keerde hij er terug. Hij bracht aan het licht dat Gonur Tepe eind 3de, begin 2de millennium v.C. tot bloei kwam. Het gebied was destijds natter dan nu, en de stad bloeide dankzij de vruchtbare grond en het water van de Bartang. Sarianidi legde een reeks versterkingen bloot die onder de noordelijke heuvel van de vindplaats begraven lagen. In het midden stond een citadel waarin waarschijnlijk de elite gehuisvest was. In de buitenste ring van de vesting werden waterputten aangetroffen.
Erfenis van de Oxusbeschaving
In de ongeveer drieduizend graven in de necropolis van Gonur Tepe vond Sarianidi talrijke grafgiften: goud, zilver, edelstenen, terracottabeeldjes en miniaturen. Sarianidi wist dat hij iets bijzonders had gevonden: een bloeiende cultuur die zich kon meten met andere grote beschavingen uit de bronstijd, zoals Mesopotamië en Egypte.
Na de val van de Sovjet-Unie in de jaren ’90 kregen ook westerse archeologen toegang tot de regio, onder wie National Geographic explorer Fredrik Hiebert, die destijds met Sarianidi samenwerkte. Vondsten in de Indusvallei in Pakistan tonen aan dat er handel over grote afstanden plaatsvond.
In tegenstelling tot het oude Egypte voltrok de opkomst en ondergang van de Oxusbeschaving zich in slechts een paar eeuwen. Er zijn aanwijzingen dat de stad werd geplunderd, of misschien ten onder ging aan klimaatverandering. Mogelijk verlegde de Bartang zijn loop en sneed de watertoevoer van de stad af.
Lang na de ondergang van Gonur Tepe verrees zo’n honderd kilometer verder zuidwaarts een nieuwe stad, Merv, in wat er nog over was van de rivierdelta. Het is de oudste stad op de zijderoute, die haar bestaan mede dankt aan de handelsroutes van de Oxusbeschaving.
Sarianidi’s levenswerk
Viktor Sarianidi werd geboren in 1929 in Oezbekistan, destijds een Sovjetrepubliek. Hij volgde een archeologische carrière die sterk in het teken stond van de Koude Oorlog. In 1978, vlak voor de Russische bezetting van Afghanistan, vond hij 22.000 kunstvoorwerpen in een tweeduizend jaar oude begraafplaats bij de Afghaanse plaats Tillya Tepe. Zijn levenswerk was echter zijn onderzoek naar de Oxusbeschaving in Margu, verder naar het noorden. Na de Koude Oorlog maakte hij de westerse archeologen bekend met zijn opgravingen in Gonur Tepe, waaraan hij bleef werken tot vlak voor zijn dood in 2013, op 84-jarige leeftijd.
