In het Londen van 1348 keken de inwoners met angst en beven naar het vasteland van Europa. Want daar zaaide de Zwarte Dood in grote delen van het continent dood en verderf. “De echtgenote ontvluchtte de omhelzing van de dierbare echtgenoot, de vader die van de zoon, de broer die van de broer,” valt in een Italiaanse kroniek te lezen. “Zij die de getroffenen begroeven, droegen, zagen of aanraakten, stierven vaak zelf een plotselinge dood.”
Zoals de gezondheidsautoriteiten van nu op de uitbreiding van het nieuwe coronavirus reageren, zo zette de middeleeuwse stad Londen zich ruim zeshonderd jaar geleden schrap voor de komst van de epidemie. Uit historische bronnen blijkt dat de stad al vóór de uitbraak van de epidemie grond huurde voor het aanleggen van noodbegraafplaatsen, waar lange greppels als massagraven moesten dienen.
Maar een kleine 250 kilometer ten noorden van Londen lijkt de plattelandsbevolking van het huidige Lincolnshire door de komst van de pestbacterie Yersinia pestiste zijn verrast. In plaats van hun doden zoals gebruikelijk op het parochiekerkhof te begraven, werden rond 1350 tientallen slachtoffers tegelijkertijd in een haastig aangelegd massagraf op het terrein van Thornton Abbey bijgezet, op zo’n anderhalve kilometer van het kerkhof.
Terwijl de pest op het hele Engelse platteland zijn tol eiste, lijken grote aantallen zieken in Lincolnshire naar het hospitaal van Thornton Abbey te zijn getrokken. Daar hoopten ze verzekerd te zijn van een ‘goede dood’, waarbij ze het laatste oliesel zouden ontvangen en in gewijde christelijke grond begraven zouden worden, opdat ze in de hemel terecht zouden komen.
“Ze kwamen waarschijnlijk naar dat hospitaal om er te sterven,” zegt Hugh Willmott, archeoloog aan de University of Sheffield. “Het ging meer om het grafritueel dan om de genezing.”
Willmott en zijn collega’s hebben op het terrein van de voormalige abdij zeldzaam en verrassend bewijs gevonden voor de manier waarop de plaatselijke bevolking op de pestepidemie van 1348 reageerde: een massagraf met daarin de stoffelijke resten van 48 mensen, die allemaal binnen enkele dagen of weken van elkaar waren begraven.
Hoewel tegen het einde van 1349 mogelijk de helft van de Engelse bevolking aan de pest was bezweken (en in heel Eurazië misschien wel tweehonderd miljoen doden waren gevallen), zijn er opmerkelijk weinig archeologische vindplaatsen die met middeleeuwse plagen in verband kunnen worden gebracht.
Terwijl er in Engeland zelf een handvol massagraven met slachtoffers van de pest is ontdekt, is de vondst in Thornton Abbey volgens Willmott ook van belang omdat dit massagraf tot nu toe het enige is dat de situatie op het platteland onthult. Dat is vooral interessant omdat tot nu toe werd aangenomen dat inwoners van dunbevolkte plattelandsgebieden meer dan genoeg ruimte tot hun beschikking hadden om hun doden geregeld en ter plekke in afzonderlijke graven bij te zetten, in plaats van ze in massagraven te leggen.
Maar de vondst in Thornton Abbey wijst nu op een ander scenario. “Het systeem dat de mensen normaliter gebruikten om hun doden te begraven, was duidelijk ingestort,” zegt Willmott, wiens onderzoek gisteren werd gepubliceerd in het tijdschrift Antiquity.
Demografie van de dood
In 2013 werd een berg gletsjerzand en grind op het terrein van de voormalige abdij, die uiteindelijk in 1539 onder Hendrik VIII werd opgeheven, door een multidisciplinair team van archeologen opgegraven. Op basis van geofysisch bodemonderzoek verwachtten de archeologen overblijfselen van de abdij te vinden, maar in plaats daarvan ontdekten ze bijna vijftig lichamen. Iedere dode was in een stuk stof gewikkeld en was begraven met de armen over de schoot gekruist. Hoewel er geen grafgiften tussen de stoffelijke resten werden gevonden, slaagden de archeologen erin het tijdstip van de massabegrafenis te bepalen aan de hand van twee zilveren penny’s en de koolstofdatering van twee skeletten: rond de tijd van de Zwarte Dood.
De verwoesting die de pestepidemie aanrichtte, blijkt volgens Willmott duidelijk uit de demografie van de begraven slachtoffers. Ruim de helft van de doden waren kinderen onder de zeventien jaar – statistisch gezien een te hoog percentage, want hoewel de kindersterfte in deze tijd hoog was, bereikten de meeste oudere kinderen de middelbare leeftijd.
“We zien hier een catastrofaal sterfteprofiel, waarbij in feite iedereen werd neergemaaid,” zegt Willmott. “We zien de dood door de hele samenleving trekken.”
Het parochiekerkhof, dat tot op heden in gebruik is, ligt op slechts anderhalve kilometer van de abdij, maar het is mogelijk dat deze begraafplaats in de tijd van de epidemie, halverwege de veertiende eeuw, het grote aantal plaatselijke slachtoffers niet meer aankon. “Ik vermoed dat de lichamen op het terrein van de abdij werden begraven omdat het kerkhof vol was. In plaats van het normale begrafenisritueel overboord te gooien en de lichamen bij de kerk in massagraven op te stapelen, gebruikten ze het terrein binnen de muren van de abdij,” zegt historicusJohn Hatcher van de University of Cambridge, die drie boeken over de pest heeft geschreven maar niet bij het nieuwe onderzoek was betrokken.
De tanden van twee kinderen in het graf testten positief op de bacterie Y. pestis, en in een van de lijkjes werd DNA van de microbe gevonden.
“Het onttrekken van DNA van de pestbacterie aan de stoffelijke resten in Thornton Abbey is een belangrijke vondst, vooral omdat het de eerste in het noorden van Engeland is,”zegt Don Walker, hoofdwetenschapper osteologie van het Museum of London Archaeology (MOLA), dat in 2013 tijdens de aanleg van de spoorlijn Crossrail onder het Londense Charterhouse Square een massagraf uit 1348–1349 met slachtoffers van de pest opgroef. (Walker was niet betrokken bij de studie die in Antiquity is verschenen.) “Nadere analyse van het bacterieel DNA belooft een belangrijke bijdrage te leveren aan het recente onderzoek naar de evolutie en verspreiding van de pest in Europa, gedurende en na de Zwarte Dood,” zegt hij.
Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com
