Hoog oprijzend aan de oostkust van Sicilië, is de hyperactieve vulkaan de Etna in staat om gloeiend hete lavastromen uit te stoten en ook explosieve vuurwerkshows omgeven door bliksemschichten te produceren. Maar de berg lijkt langzaam de Ionische Zee in te glijden, zoals blijkt uit nieuw onderzoek.

Het is al enige tijd bekend dat het hoogste punt van het Middellandse-Zeegebied aan het verschuiven is. De Etna kruipt heel traag richting de zee, in een tempo dat gemiddeld meerdere malen langzamer is dan de snelheid waarmee vingernagels groeien. Geologen zijn op zoek gegaan naar de precieze oorzaak van deze ‘migratie’, omdat die zou kunnen wijzen op het risico dat de vuurberg op catastrofale wijze instort.

Op de hellingen van de Etna wonen ongeveer één miljoen mensen, en miljoenen meer Sicilianen zijn gevestigd aan de oostkust van het eiland, aan de Ionische Zee. Als het deel van de vulkaan in de buurt van de kust instabiel zou worden en in zee zou storten, zou dat megatsunami’s kunnen veroorzaken die kustgebieden in het hele oostelijke Middellandse-Zeegebied kunnen wegvagen.

“Een grootschalige ineenstorting zou een ramp voor een uitgestrekt en dichtbevolkt gebied betekenen,” zegt Boris Behncke, een vulkanoloog van het Osservatorio vulcanologico dell’Etna van het Italiaanse INGV (Istituto nazionale di geofisica e vulcanologia) die niet bij het nieuwe onderzoek was betrokken.

Het hellende vlak van de Etna

Voor hun nieuwe onderzoek, dat vorige week werd gepubliceerd in het tijdschrift Science Advances, zette een team onder leiding van Morelia Urlaub van het Duitse GEOMAR Helmholtz-Zentrum für Ozeanforschung in Kiel meerdere onderwaterbakens uit langs de zuidoostflank van de Etna, het meest beweeglijke deel van de berg.

De bakens bevatten druksensoren die de kleinste bewegingen van de onderzeese kusthelling van de Etna konden oppikken. De apparaten legden ook hun positie ten opzichte van elkaar vast, zodat het team bewegingen van de helling ten opzichte van de stabielere gedeelten van het gebied kon registreren.

Volgens de onderzoekers blijkt uit hun bevindingen dat de zwaartekracht de voornaamste drijfveer is achter de bewegingen van deze vulkaanhelling. Ook magma dat binnenin de vulkaan uit de aarde opwelt, speelt een rol, maar volgens het team heeft dat in het algemeen een minder grote uitwerking op de zeewaartse verschuiving van de Etna.

De nieuwe resultaten nemen ons “voor het eerst mee naar de spannende wereld van onderwatermetingen rond de Etna,” zegt vulkanoloog John Murray van de Britse Open University, die geen deel uitmaakte van de nieuwe studie. Murray had de leiding over een eerder onderzoek, waarbij eveneens werd gekeken naar verschuivingen van de Etna. Volgens hem sluiten de nieuwe gegevens aan op de observaties van zijn eigen team, in de zin dat “magmatische krachten bij de uitdijende expansie van de Etna een minder belangrijke rol spelen dan de zwaartekracht.”

Tot voor kort meenden veel experts dat het vooral ondiepe injecties van magma binnenin de vulkaan waren die de berg deden bewegen. Tijdens enkele uitbarstingen van de Etna werden door de detectieapparatuur zelfs bewegingen van meerdere meters geregistreerd. En dat is ook logisch: opwellend magma kan een vulkaan op sommige plaatsen doen uitzetten, extra gewicht aan delen van een berg toevoegen en zwakke plekken in beweging brengen.

Maar de zuidoostflank van de Etna heeft de neiging om telkens met korte schokjes te verschuiven, en niet al die bewegingen kunnen verklaard worden door de gesmolten onrust binnenin de berg.

Bij het laatste onderzoek werd de berg tussen april 2016 en juli 2017 nauwgezet onderzocht. Daarbij werd halverwege mei 2017 één grotere verplaatsing geregistreerd, toen de helling van de vulkaan over een afstand van zo’n vijf centimeter richting zee schoof. Deze activiteit viel samen met een acht dagen durende verschuiving langs een breuklijn.

Het team is het erover eens dat opwellend magma zeker een rol speelt, omdat andere bewegingen van de helling precies samenvallen met onmiskenbare injecties van nieuw gesmolten gesteente. Maar het feit dat zulke enorme vervormingen ook ver van de door magma geteisterde top optreden, wijst erop dat de zwaartekracht hier de show steelt – een opvatting die door andere onderzoeksteams wordt gedeeld.

In april van dit jaar deed het team van Murray verslag, waarbij het gebruikmaakte van de honderden gps-zenders op de kust waarmee de bewegingen van de Etna worden bijgehouden. Uit deze gegevens kwam naar voren dat de Etna tussen 2001 en 2012 in een tempo van zo’n veertien millimeter per jaar in zuidoostelijke richting naar de Ionische Zee is verschoven. Ook vermoeden deze onderzoekers dat het de zwaartekracht is die de Etna over een laag van losse sedimenten voortstuwt.

Alles stroomt naar zee

Het eerdere onderzoek uit april gaf aan dat de hele berg in beweging was, maar in het nieuwe onderzoek is alleen naar de zuidoostflank gekeken. Op grond van beide studies “lijkt het erop dat de consensus luidt dat het afglijden van de Etna voornamelijk door zwaartekracht wordt aangedreven,” aldus Urlaub.

De interpretaties van het nieuwe onderzoek zijn volgens Behncke heel aannemelijk, hoewel hij erbij zegt dat de situatie gecompliceerd is en dat de rol van de zwaartekracht en van magmatische bewegingen elkaar waarschijnlijk van tijd tot tijd afwisselen. Ook staan beide factoren niet los van elkaar, omdat bewegingen van de helling als gevolg van de zwaartekracht weer kunnen leiden tot nieuwe magma-injecties.

“Het is erg moeilijk om definitieve uitspraken te doen zolang de gebruikte methoden niet over een veel langere periode en op een groter gebied zijn toegepast,” zegt Behncke.

Dan is er nog de vraag of de beweging in de zuidoostflank op een dag kan ontaarden in een rampzalige ineenstorting. Uit de gegevens van Urlaub blijkt dat dit mogelijk is, hoewel ze erop wijst dat er niet voldoende informatie is vergaard om het zeker te weten. Geologen hebben soms tientallen jaren aan metingen nodig om het verschil tussen normale en versnelde verglijdingen te kunnen zien.

Momenteel lijkt niets op de Etna erop te wijzen dat deze kustflank elk moment kan instorten, maar omdat er geen gegevens over soortgelijke verschuivingen van hele berghellingen bestaan, kan niemand met zekerheid zeggen wanneer een grote ineenstorting zou kunnen plaatsvinden. Geen wonder dat de Etna een van de vulkanen op aarde is die het meest in de gaten worden gehouden.

Lees ook: Waarom wonen mensen bij een vulkaan?

Bekijk ook: Avonturiers en drones duiken in een vulkaan voor de wetenschap

Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com