Een oude kaart uit 1573 van cartograaf Christiaan Sgrooten toont onder meer Friesland en de westelijke Waddeneilanden in levendige kleuren. Volgens Peter Vroege van Noordhoff Uitgevers is het een van de fascinerendste kaarten van het Waddengebied. ‘Je ziet dat de Waddenzee en de Zuiderzee één groot aaneengesloten getijdengebied vormden en dat de zandplaten bij wijze van spreken doorliepen tot de poorten van Amsterdam. Het was een woest en moeilijk bevaarbaar gebied.’
De kaart is opgenomen in de onlangs verschenen Bosatlas van de Wadden: een atlas van het enige natuurgebied in Nederland dat op de Unesco-werelderfgoedlijst staat. Sinds de kaart van Sgrooten is er evenwel veel veranderd in het dynamische gebied. Door de Afsluitdijk is de Zuiderzee het IJsselmeer geworden, maar ook de eilanden in de Waddenzee liggen, letterlijk, niet stil.
Doordat de wind en (getijden)stroming in het Waddengebied overwegend van west naar oost bewegen, verdwijnen aan de (noord)westkant van de Nederlandse Waddeneilanden delen van de kuststrook. Tegelijk vindt er aan de oostkant van de eilanden aanwas van nieuw land plaats. Dit komt doordat het water aan deze kant van de eilanden minder snel stroomt, waardoor zand en klei bezinken, tot er een zandplaat ontstaat die op den duur zelfs bij vloed droog blijft. In de loop van de tijd ontstaan duinen op de zandplaat en groeit er helmgras, zodat het land wordt vastgehouden. Heel langzaam ‘wandelen’ de eilanden zo richting het oosten, richting Duitsland.
Dit werd in 2006 duidelijk zichtbaar toen de grens tussen Friesland en Groningen moest worden verlegd, omdat het oostelijke puntje van Schiermonnikoog de provincie Groningen was ‘binnen- gewandeld’. Sindsdien is Schiermonnikoog alleen maar verder opgeschoven: op het moment van schrijven is er opnieuw een grensaanpassing nodig om Schiermonnikoog binnen de provincie Friesland te houden.
Door dit proces van landafkalving en -aanwas is in de loop der eeuwen de ligging van de Waddeneilanden veranderd. Een goed voorbeeld hiervan is het eiland Bosch, dat op de kaarten van Sgrooten ten oosten van Schiermonnikoog ligt. Dit eiland was tot 1551 eigendom van het klooster van Aduard en is lange tijd bewoond. Tijdens de Kerstvloed van 1717 werd het laatste stukje eiland door de zee verzwolgen, maar bij recent onderzoek onder de duinen op het oosten van Schiermonnikoog kwamen resten van zestiende-eeuwse overblijfselen van bewoning aan het licht – waarschijnlijk afkomstig van het verloren eiland Bosch.
Behalve de kaart met daarop de dorpen die in de loop der eeuwen in zee zijn verdwenen en de historische kaart van Christiaan Sgrooten, worden de Waddeneilanden – van Texel bij Noord-Holland tot Fanø voor de kust van Denemarken – in deze nieuwe Bosatlas getoond in gedetailleerde topografische kaarten. De flora en fauna van de eilanden zijn in kleurrijke afbeeldingen weergegeven, maar ook een oud plan voor inpoldering van de Waddenzee – dat gelukkig nooit werd uitgevoerd.
Dit verhaal verschijnt in de januari 2019 editie van National Geographic Magazine.
