De productie, voorschrijving en inname van antibiotica stijgt nog steeds ieder jaar. De medicijnen zijn een zegen voor de volksgezondheid en beschermen miljoenen mensen tegen infecties waaraan ze anders mogelijk zouden overlijden.

Maar de geneesmiddelen blijven ook werkzaam in het milieu, lang nadat hun taak in het menselijk lichaam is volbracht. Ze verspreiden zich in de natuurlijke omgeving, waardoor zich ‘antibioticaresistente’ bacteriesoorten kunnen ontwikkelen. In een nieuwe studie waarbij 91 rivieren over de hele wereld werden onderzocht vonden onderzoekers van twee derde van alle locaties waar monsters werden genomen antibiotica in het water. Van de Theems tot de Mekong en de Tigris.

Dat is een groot probleem, stelt Alistair Boxall, een van de hoofdonderzoekers van de studie en milieuchemicus aan de Engelse University of York. “Dit zijn biologisch actieve moleculen en we lozen ze met tonnen tegelijk in de natuur,” stelt hij.

Dat kan uiteindelijk een enorm effect hebben op de ecologie in de rivieren en ook op de gezondheid van mensen.

Toename van resistentie

Met antibiotica kunnen infecties worden behandeld, wat jaarlijks miljoenen mensen het leven redt. Maar de bestreden bacteriën kunnen zich vervolgens evolueren. Ze nemen een andere vorm aan en veranderen op zo’n manier dat de medicijnen geen vat meer op ze kunnen krijgen. Dat betekent dat een infectie met een van die resistente bacteriesoorten veel moeilijker te bestrijden is, en soms zelfs helemaal niet. Professor Dame Sally Davies, de Chief Medical Officer van het Verenigd Koninkrijk en daarmee de hoogst geplaatste medicus in het land, stelt dat het probleem elk jaar groter wordt, en dat het een “mogelijk rampzalige bedreiging” is, waardoor artsen in de toekomst wellicht niet meer in staat zijn om simpele infecties te behandelen.

Uit een rapport uit 2016 bleek dat er jaarlijks wereldwijd 700.000 mensen sterven aan ontstekingen door bacteriën die resistent zijn tegen hedendaagse antibiotica. Wetenschappers, artsen en autoriteiten vrezen dat dit aantal nog vele malen groter zal worden naarmate de resistentie tegen veelgebruikte medicijnen toeneemt. In een onderzoek dat in 2014 in opdracht van de Britse regering werd uitgevoerd, werd geconcludeerd dat infecties door resistente microben in 2050 wereldwijd de belangrijkste doodsoorzaak kunnen vormen.

En door antibioticavervuiling, waarbij resten van antibiotica in natuurlijke systemen belanden en de daar levende bacteriën beïnvloeden, gaat de ontwikkeling van resistente soorten des te sneller. Bovendien tast de vervuiling de delicate ecologische balans in rivieren en andere stromen aan, doordat de bacteriële samenstelling verandert.

Dat kan een effect hebben op allerlei ecologische processen, aldus Emma Rosi, aquatisch ecoloog bij het Amerikaanse Cary Institute of Ecosystem Studies. Bacteriën spelen immers een belangrijke rol in het ecosysteem van rivieren, bijvoorbeeld bij de koolstof- en stikstofcycli.

Een van de problemen waar wetenschappers mee worstelden was dat er geen duidelijk beeld bestond van waar, wanneer en hoeveel antibiotica in de natuur belanden. Veel landen hebben weinig of geen gegevens over de antibioticaconcentratie in de rivieren. Daarom besloten Boxall en zijn collega's de omvang van het probleem in kaart te brengen.

Vissen naar antibiotica

Het team, dat zijn resultaten afgelopen week presenteerde voor de Society of Environmental Toxicology and Chemistry in Helsinki, stelde een groep samen van onderzoekers uit de hele wereld die monsters namen uit rivieren in hun omgeving. Het ging in totaal om 72 rivieren op alle continenten behalve Antarctica. De wetenschappers lieten vanaf een steiger of een brug een emmer in de rivier zakken, haalden er wat water uit, filterden dat zorgvuldig, vroren hun monster in en stuurden dat per luchtpost naar het Verenigd Koninkrijk voor analyse.

De monsters werden onderzocht op 14 verschillende soorten veel voorkomende antibiotica. Geen enkel continent bleek ‘immuun’: in 65 procent van alle onderzochte watermonsters werden sporen aangetroffen van ten minste één medicijn.

“Het gaat echt om een wereldwijd probleem,” aldus Boxall.

Dat is ook niet verwonderlijk, stelt Rosi, want “overal waar mensen farmaceutische middelen gebruiken in het dagelijks leven, vinden we stroomafwaarts de bewijzen daarvan.”

De medicijnen worden niet afgebroken in het lichaam, dus ze verlaten het via urine of ontlasting. In de meeste ontwikkelde landen komen ze via het riool in een rioolzuiveringsinstallatie, maar zelfs de meest geavanceerde installaties kunnen niet alle medicatie uit het water filteren. In landen waar geen zuiveringsinstallaties zijn, belanden de antibiotica rechtstreeks in rivieren en andere wateren.

Dit was ook terug te zien in de onderzoeksgegevens. De hoeveelheid antibiotica was het grootst stroomafwaarts van zuiveringsinstallaties, bij afvalstortplaatsen naast de rivier en op plekken waar het riool direct op de rivieren uitkwam.

In één rivier in Bangladesh was de concentratie metronidazol, dat vaak wordt voorgeschreven voor huid- en mondinfecties driehonderd keer hoger dan de onlangs vastgestelde limiet van een voor het milieu “veilige” waarde. In de Donau, de op een na langste rivier van Europa, troffen de onderzoekers zeven verschillende soorten antibiotica aan. Van een daarvan, claritromycine, vaak gebruikt voor luchtweginfecties als bronchitis, bleek de concentratie vier keer hoger dan wat als “veilig” wordt beschouwd.

“Het lijkt in veel opzichten op het probleem van plasticvervuiling,” aldus Boxall. “Het probleem is dat we niet nadenken over waar ons afval blijft, en dat die stoffen blijven bestaan nadat wij ze hebben gebruikt.”

Zelfs geringe sporen van antibiotica kunnen een groot effect hebben op het ontstaan van resistentie, stelt William Gaze, als microbieel ecoloog werkzaam aan de Engelse University of Exeter. Bacteriën zijn er heel goed in om genen zo te verwisselen dat ze zich kunnen verweren tegen een bedreiging, zoals een antibioticum. Die ontwikkeling kan ook plaatsvinden als er slechts kleine hoeveelheden medicijnen aanwezig zijn, bijvoorbeeld de concentraties die het onderzoeksteam aantrof in de rivieren over de hele wereld.

Gaze wijst er op dat er nog veel meer onderzoek moet worden gedaan voordat wetenschappers precies weten hoe resistentie tegen antibiotica ontstaat. Maar hij zegt ook dat dit het moment is waarop oplossingen moeten worden gevonden om te voorkomen dat antibiotica in rivieren belanden, gezien de ernst van de mogelijke nadelige effecten voor de mens.

“De neiging bestaat om nogal voorzichtig te werk te gaan,” stelt hij. “Maar tegen de tijd dat we alle harde wetenschappelijke bewijzen hebben, is het mogelijk al te laat. Dan kan het post-antibiotica tijdperk al zijn aangebroken, waarin mensen sterven nadat ze zich hebben geprikt aan een roos in de tuin, en zo een niet te behandelen infectie hebben opgelopen.”

Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com