De lucht voor me trilt van de hitte. Het is warm op weg naar de poort van de onderwereld. Behoedzaam volg ik gids Octavio Fernández Lorenzo door het zwartgeblakerde landschap van het Spaanse Canarische eiland La Palma.
‘Veel verder kunnen we niet komen,’ zegt hij plotseling. We stoppen op een paar meter van ons doel, de gapende muil van een vulkanische grot, ook wel de lavatunnel genoemd. Voorzichtig zetten we nog wat stappen richting de ingang, waar een drone onlangs nog een temperatuur registreerde van 170 °C, heet genoeg om er een brood in te bakken. Fernández Lorenzo is vicevoorzitter van de Canarische Speleologische Federatie. Al geruime tijd observeert hij de afkoelende grot, in de hoop er aanwijzingen te vinden over de verwoestendste vulkaanuitbarsting die de Canarische Eilanden in de afgelopen vijfhonderd jaar hebben gekend.
In de vulkanische bergketen Cumbre Vieja op La Palma stroomde vanaf 19 september 2021 bijna 86 dagen lang gesmolten gesteente uit hooggelegen spleten, dat in de vorm van roodgloeiende rivieren de helling af kroop. Dodelijke slachtoffers vielen er gelukkig niet. Wel spuwde de vulkaan in totaal ongeveer tweehonderd miljoen kubieke meter lava uit, waarbij de tweehonderd meter hoge as- en puinkegel ontstond waar we nu bovenop staan. Nog maar een jaar geleden was dit deel van het eiland een groen naaldbos, met hier en daar een groepje huizen. Nu zijn alleen de hoogste delen nog zichtbaar. Ik zie de kruin van een boom, de lamp van een lantaarnpaal, de nok van een dak. Nog overweldigd door het dystopische landschap hoor ik amper dat Fernández Lorenzo ons aanspoort verder omhoog te klimmen, want zijn stem wordt gedempt door het gasmasker dat hij draagt. Dan verandert zijn toon.
‘Omhoog, omhoog, omhoog!’ roept Lorenzo steeds harder en nadrukkelijker. ‘Anders verbranden we.’ De wind in de vallei is gedraaid en blaast schroeiend hete lucht onze kant op. Ik klauter de steile helling van de vulkanische kegel op, zoekend naar een veiligere uitkijkpost.
La Palma kent een lange geschiedenis van vulkaanuitbarstingen. Toch zijn de vurige grillen van het eiland meestal niet echt gevaarlijk. Door de chemische samenstelling van de lava stroomt deze hier traag de berg af, in plaats van abrupt te exploderen. De laatste eruptie was in 1971, in een dunbevolkte regio aan de zuidkust. Maar sindsdien is de bevolking er flink gegroeid; er wonen nu ruim 86.000 mensen op zo’n zevenhonderd vierkante kilometer. Bij de uitbarsting van vorig jaar raakten ruim 2800 gebouwen, 350 hectare land en zeventig kilometer wegdek bedolven. Het gaat jaren duren om alles weer op te bouwen, ook omdat het magma maar langzaam afkoelt en de economische vooruitzichten onzeker zijn.
Wereldwijd wonen er zo’n zestig miljoen mensen in de schaduw van actieve vulkanen. Naarmate de wereldbevolking groeit, zullen rampen als die op La Palma vaker voorkomen. Meer inzicht in wat zich hier precies heeft afgespeeld zal de bewoners, en andere gemeenschappen die in de buurt van vulkanen wonen, wellicht beter voorbereiden op mogelijk catastrofale uitbarstingen. ‘La Palma heeft zijn bestaan aan vulkanen te danken,’ zegt Fernández Lorenzo. ‘We hebben geen andere keuze dan ermee te leren leven.’
Vulkanen vormen de levensader van de Canarische Eilanden, een subtropische archipel uit de kust van Afrika. Bij eerdere erupties ontstonden er imposante kliffen, zwarte stranden en berghellingen vol unieke vegetatie.
De voedingsrijke lava transformeerde in de loop der eeuwen tot vruchtbare grond. Toen de Castilianen de eilanden in de vijftiende eeuw veroverden, roeiden ze de inheemse bevolking uit en legden ze suikerplantages aan op hun land. Later maakte het suikerriet plaats voor andere gewassen. Vóór de vulkaanuitbarsting van 2021 was de bananenexport goed voor zo’n vijftig procent van het bruto binnenlands product.
Over de oorsprong van het vulkanisme op de Canarische Eilanden zijn de meningen verdeeld, maar de meeste vuurkracht lijkt afkomstig van een mantelpluim: heet, vast gesteente dat vanuit de diepte naar het aardoppervlak stroomt. Naarmate de Afrikaanse Plaat langzaam over de pluim schuift, worden er nieuwe vulkanen en eilanden geboren. La Palma is een van de jongste en vulkanisch actiefste Canarische eilanden, de vulkanen in het noorden zijn allang stilgevallen. De laatste 150.000 jaar zien we alleen nog uitbarstingen in het hete, droge zuiden, waar de Cumbre Vieja het eiland doorklieft.
Over de hele lengte van de keten probeert het magma zich via spleten of zwakke plekken naar buiten te wringen. Omdat uitbarstingen hier nooit twee keer op dezelfde plek plaatsvinden, een proces dat bekend staat als monogenetisch vulkanisme, is de eerstvolgende eruptie vrijwel onmogelijk te voorspellen.
Het was vorig jaar dan ook een enorme uitdaging om de veiligheid te garanderen van de duizenden mensen die op de berghelling wonen. Een groot deel van de lokale bevolking had de geologische kracht van het eiland niet eerder in deze mate meegemaakt – de vorige uitbarsting was immers vijftig jaar geleden. Bovendien lijken de voorspellingen van wetenschappers, daags voor de uitbarsting, niet te hebben gestrookt met de verwachtingen van de bevolking. Met desastreuze gevolgen.
‘We hadden geen idee wat ons te wachten stond,’ vertelt Ana Jesica Acosta Cruz, de eigenaar van een winkeltje in Todoque, een dorpje dat nu bedolven ligt onder een laag gitzwart gesteente.
De golf aan aardbevingen op 11 september 2021 was een duidelijke indicatie dat er een ramp ophanden was. De grond bolde op en begon te schuiven: het onderliggende magma was in beweging. Het calamiteitenplan voor vulkaanuitbarstingen op het eiland werd snel in gang gezet en een wetenschappelijk comité van acht organisaties en universiteiten boog zich over de mogelijke scenario’s.
In het noodplan staat dat via een vierkleurig ‘verkeerslichtensysteem’ – groen, geel, oranje en rood – wordt gewaarschuwd voor dreigend vulkanisch gevaar. Op 13 september werd code geel afgekondigd: wegens een verhoogd risico dienen alle bewoners van La Palma de officiële mededelingen over een mogelijke uitbarsting te volgen.
Naarmate de duizenden aardbevingen zich in noordwestelijke richting verplaatsten, werden ze steeds ondieper en krachtiger. ‘Op donderdag 16 september wisten we bijna zeker dat er een uitbarsting zou komen,’ zegt Stavros Meletlidis, vulkanoloog aan het Spaans Nationaal Geografisch Instituut (IGN).
De grote vraag was: wanneer? Op buureiland El Hierro gingen in 2011 maanden van aardbevingen vooraf aan een uitbarsting. Maar de situatie in La Palma leek zich sneller te ontwikkelen. Toch kon het wetenschappelijk comité geen consensus bereiken dat een uitbarsting aanstaande was. Was die uitspraak er wel gekomen, dan had het waarschuwingsniveau verplicht naar oranje – evacuatie – moeten worden opgeschaald. Maar evacueren is complex en duur, en de timing is essentieel. Vraag je mensen te vroeg hun huis te verlaten, dan gaan ze misschien terug voordat het gevaar is geweken. Vertrekken ze en er gebeurt niets, dan vertrouwen ze toekomstige waarschuwingen wellicht niet meer.
In de ochtend van 19 september zetten de autoriteiten de evacuatie van tientallen mensen met een mobiliteitsbeperking in gang. En dan barst de vulkaan uit. Het is nog steeds code geel.
Negen maanden later spreek ik Sharon Backhouse, de directeur van GeoTenerife. Deze Britse organisatie verzorgt educatieve reizen naar de Canarische Eilanden. Tijdens de ramp bleef ze op La Palma om de eruptie en reddingswerkzaamheden van de bewoners vast te leggen, een project dat #VolcanoStories werd gedoopt.
We komen aan bij de overblijfselen van basisschool La Laguna. Terwijl Backhouse vertaalt, laat schooldirecteur Mónica Viña me op haar telefoon zien hoe het complex er vroeger uitzag. Drie betonnen gebouwen met platte daken waar zo’n 150 leerlingen van drie tot twaalf jaar oud les kregen.
De eerste golf lava stroomde de school voorbij, en Viña hoopte dat het complex gespaard zou blijven. Maar op 20 oktober sloeg het noodlot alsnog toe. Viña slikt haar tranen weg. ‘We bleven maar denken dat het niet zou gebeuren,’ zegt ze. ‘Het breekt mijn hart om het zo te zien.’
Slechts één gebouw staat nog overeind. We ontwaren een gesmolten airconditioner en een opengespleten lantaarnpaal. Volgens Viña laat de aangerichte schade het belang van educatie zien, vooral als het gaat om lokale gevaren.
‘We wisten wel wat een lavastroom was, maar niet hoeveel impact zoiets op de bevolking zou hebben,’ zegt ze.
In de toekomst wil ze onderzoekers uitnodigen om op school met haar leerlingen over vulkaanuitbarstingen te komen praten. ‘Zelfs als er niets gebeurt, moeten we voorbereid zijn.’
We zijn inmiddels een jaar verder en veel van de gezinnen op La Palma zitten nog in tijdelijke huisvesting. Ze wachten op de beloofde subsidies van de Spaanse overheid. Voor sommigen is het lastig te bewijzen dat ze de eigenaar zijn van hun land: in de haast om te evacueren hebben ze belangrijke papieren moeten achterlaten. En dan rijst nog de vraag hóe je kunt herbouwen in een landschap dat zo ingrijpend is veranderd.
Delen nieuw lavaland zullen waarschijnlijk worden ingericht als nationaal park. Andere delen worden teruggevorderd voor de land- en huizenbouw. Maar de uitdagingen zijn enorm. Grote delen van de lavastromen zijn wat de bewoners malpaís noemen, slechte grond. Het ruwe, stenige oppervlak verschuift onder je voeten en gaat dwars door je kleding en huid heen. En omdat er niets groeit op de verse lava, moet de bodem eerst worden bedekt met aarde die van andere delen van het eiland moet komen.
De Cumbre Vieja blijft onvoorspelbaar. Toch hopen sommigen dat er lering wordt getrokken uit deze tragedie. Bijvoorbeeld door de communicatie over het dreigingsniveau los te koppelen van door de overheid te nemen acties, zoals een grootschalige evacuatie.
Het zijn lessen die reiken tot ver buiten La Palma. In Santa Cruz, de bruisende hoofdstad van het nabijgelegen Canarische eiland Tenerife, praat ik in café Volcano met vulkanoloog Meletlidis over leven tussen slapende vulkanen. Ik vraag me hardop af in hoeverre de bewoners van dit eiland bezig zijn met een mogelijke vulkaanuitbarsting.
Zonder na te denken antwoordt Meletlidis zachtjes: ‘We denken er elke dag aan.’
Maya Wei-Haas schrijft voor National Geographic over de geologie van de aarde en daarbuiten. Fotograaf Carsten Peter is gespecialiseerd in het fotograferen van extreme omgevingen.
