ATLANTISCHE OCEAAN Een tornado van zilveren horsmakrelen en oranje evervissen omringt de onderzeeër op de oceaanbodem, op zo'n 230 meter diepte voor de kust van de Azoren.
Binnenin wachten marien onderzoekers Jorge Fontes en Melissa Cristina Márquez met kapitein Lee Frey geduldig af. Ze eten chocola en kletsen wat. Ze hopen dat ze tussen de werveling van andere vissen door een glimp kunnen opvangen van het grootste roofdier van de diepzee, de stompsnuitzeskieuwshaai.
Dan zien ze tot hun grote enthousiasme een enorme figuur uit het duister opduiken die richting de onderzeeër zwemt: een ruim vijf meter lang vrouwtje, het eerste exemplaar dat ze deze expeditie zien.
Zeskieuwhaaien, waarvan wereldwijd drie soorten bestaan, zijn anders dan alle andere haaien. Zoals hun naam al aangeeft hebben ze zes kieuwen, in plaats van de gebruikelijke vijf. Deze oerdieren met hun olijfbruine huid, kleine rugvin en doordringende groene ogen zijn ook niet veel veranderd sinds ze de aarde deelden met T. rex en andere dinosaurussen.
Lees ook: Psst, er zit misschien haai in je zonnebrand
Maar hoe fascinerend ze ook zijn, wetenschappers weten nog steeds maar weinig van deze toppredatoren van de diepzee. De IUCN (International Union for Conservation of Nature) zette de stompsnuitzeskieuwshaaien op de lijst van bijna bedreigde soorten, hoewel informatie over de dieren uiterst schaars is. De belangrijkste reden daarvoor is dat het lastig is om deze haaien te onderzoeken: wetenschappers kunnen ze vangen met netten en haken om ze naar de oppervlakte te halen, maar dat kan traumatisch zijn voor de dieren.
In 2019 vonden wetenschappers van de Florida State University, het Florida Museum of Natural History, het Cape Eleuthera Institute en OceanX — een project voor media en oceaanonderzoek van Ray Dalio en zijn zoon Mark Dalio — een betere manier om deze haaien te bestuderen: door ze van een zender te voorzien in hun leefgebied, honderden meters onder de zeespiegel. OceanX leverde een onderzeeër uitgerust met een tweetal harpoengeweren waarmee een radiozendertje in de dikke huid van de haaien kon worden geschoten. Na de nodige mislukte pogingen wist het team een stompsnuitzeskieuwshaai bij de Bahama’s met een zendertje uit te rusten.
Het succes op de Bahama's gaf het onderzoek naar zeskieuwhaaien een boost. Op 3 juni ging een team van OceanX met het onderzoeksschip OceanXplorer op expeditie voor de kust van de Azoren in de Atlantische Oceaan. In het onderwaterlandschap vol kloven en bergen rond de eilanden leeft een grote populatie stompsnuitzeskieuwshaaien. De teamleden werkten samen met lokale onderzoekers om de haaien van zendertjes en cameraatjes te voorzien. (Lees over zes soorten haaien waar je nog nooit van hebt gehoord.)
“We weten nog maar heel weinig over zeskieuwhaaien,” vertelt marien bioloog Márquez van de Curtin University in West-Australië. “Als het lukt om meer dieren in de Azoren te taggen, krijgen we een beter inzicht in deze dieren die echte heersers zijn in een deel van onze oceanen.”
Het onderzoek naar de zeskieuwhaaien is het onderwerp van de zesdelige National Geographic-serie OceanXplorers van executive producers James Cameron, BBC Studios' Natural History Unit en OceanX.
Tot nog toe zijn tijdens de expeditie veel meer zeskieuwhaaien gespot dan verwacht, aldus Fontes.
Lees ook: Magnetisch ‘kelpwoud’ houdt haaien weg van de kust
“Tijdens eerdere tochten waarbij we zendertjes bij de dieren wilden bevestigen, zagen we meestal een à twee exemplaren per nacht, maar hier zijn dat er wel tien of elf,” zegt hij. “Daaruit blijkt dat het goed gaat met dit specifieke ecosysteem.”
Het juiste materiaal
Voor het opsporen en volgen van de zeskieuwhaaien kunnen wetenschappers aan boord van de OceanXplorer (een circa 85 meter lang schip dat voorheen oliebooractiviteiten ondersteunde) beschikken over twee onderzeeërs, een op afstand bestuurbaar vaartuig en een onderzoeksschip met apparatuur dat een scan kan maken van de waterkolom en de zeebodem in kaart kan brengen. (Neem een kijkje in de OceanXplorer.)
Het doel van de expeditie van een week is om zoveel mogelijk stompsnuitzeskieuwshaaien te voorzien van twee soorten apparaatjes. De ene is een zendertje met een levensduur van negen maanden dat de verticale bewegingen van de haaien bijhoudt. De andere is een cameraatje dat niet alleen gedurende acht tot twaalf uur kan filmen, maar ook de locatie, snelheid, diepte en omgevingstemperatuur bijhoudt.
De apparaatjes worden vastgemaakt aan de punt van harpoenen die met geweren aan de voorkant van de onderzeeër worden afgeschoten. Zeskieuwhaaien hebben een hele dikke huid, waardoor deze wijze van bevestiging van de apparaatjes minimaal invasief voor ze is.
Een van de meest raadselachtige gedragingen van de haaien is misschien wel dat ze af en toe naar ondiep water gaan, ondanks het feit dat ze het grootste deel van hun leven doorbrengen op een diepte tot wel 1300 meter.
Voor de kust van de Azoren, zo'n 1200 kilometer ten westen van Portugal trekken de dieren waarschijnlijk naar ondiepe gedeelten om aan voedsel te komen. Maar ze geven de voorkeur aan diep water, met een lagere temperatuur, aldus Fontes van de Universidade dos Açores. (Bekijk negen foto's van dieren die in de diepzee leven.)
Gezien de verwachting dat de Atlantische Oceaan in 2050 minstens 1,5 graad warmer is, zijn de zeskieuwhaaien dan mogelijk niet meer bestand tegen de temperatuur in ondiepe delen van de oceaan, waardoor het moeilijker voor ze wordt om aan voedsel te komen, vertelt Fontes die al vijftien jaar onderzoek doet naar haaien.
“Het wordt heel interessant om de data die we krijgen van de tags te analyseren, omdat we die kunnen vergelijken met de gegevens van collega's elders ter wereld waar we mee samenwerken,” stelt hij.
“Daardoor kunnen we inzicht krijgen in de invloed die klimaatverandering en een opwarmende zee hebben op de verspreiding van deze dieren en mogelijk ook die van hun prooidieren.”
Lees ook: Van deze haaien heb je nog nooit gehoord
Een zee vol haaien
Tot nu toe is het OceanX-Azorenteam enthousiast over het aantal haaien dat ze is tegengekomen. Het is geen toeval dat het goed met ze gaat rond de Azoren, stelt Pedro Afonso die eveneens haaienonderzoek doet aan de Universidade dos Açores.
Van oudsher is de visserij in dit gebied kleinschalig en de Europese Unie heeft in 2012 een verbod ingesteld op het vissen naar diepzeehaaien, vertelt hij. “Dat is de reden dat je hier in een onderzeeboot naar beneden kunt gaan en dan tientallen haaien tegenkomt.”
David Ebert, directeur van het Pacific Shark Research Center van Moss Landing Marine Laboratories in Californië, zegt dat hij benieuwd is naar de bewegingspatronen van de zeskieuwhaaien bij de Azoren in vergelijking met die in andere delen van de wereld.
In de afgelopen jaren hebben onderzoekers gegevens verzameld over zeskieuwhaaien in Hawaï, de Bahama’s en de Golf van Mexico, waardoor ze de gegevens konden vergelijken over de verticale verspreiding van deze haaien op verschillende breedtegraden.
“Wanneer je slechts een enkele haai van apparatuur voorziet, zegt dat niet zoveel, behalve over wat die ene haai gedurende een bepaalde tijd doet,” vertelt Ebert, die niet betrokken is bij het OceanX-project.
“Maar een verzameling gegevens van een aantal haaien kan veel zeggen over hun beweging en gedrag.” (Doe onze quiz: Hoeveel weet jij van de diepzee?)
Terug in de onderzeeër bereiden Fontes en Márquez zich voor op hun terugkeer richting het wateroppervlak.
Ze hebben in zes uur tijd zeven zeskieuwhaaien, twee valse doornhaaien en twee ruwe haaien gezien - een indrukwekkende 'vangst’, zelfs voor wetenschappers met een onderzeeër. Het lukte ze niet om een haai met een zender uit te rusten, maar ze hebben nog de nodige nachten voor de boeg om het opnieuw te proberen.
“Het heeft iets surrealistisch, om daar zo te zitten en het leven daar beneden gewoon zijn gang te zien gaan,” aldus Márquez. “Het is een enorm voorrecht.”
Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com
