In 1868 kreeg het Museum van Zagreb in Kroatië, dat toen deel uitmaakte van het Oostenrijks-Hongaarse rijk, een Egyptische mummie van een vrouw in bezit. De voormalige eigenaar van de mummie had haar windselen verwijderd en zelf gehouden. Ze was van gewone komaf, ze behoorde niet tot het koningshuis of de priesterklasse. Maar de windselen rond haar overblijfselen bevatten een fascinerend raadsel. Op de linnen stroken stonden tekens. De Duitse egyptoloog Heinricht Brugsch zag dat het geen Egyptische hiëroglyfen waren, maar een voor hem onbekend schrift.
Twee decennia later, in 1891, ging het museumbestuur ermee akkoord dat de windselen naar Wenen zouden worden gestuurd, om te zien of de tekens daar konden worden ontcijferd. De Oostenrijkse egyptoloog Jakob Krall boog zich over de stroken, en bleek uiteindelijk in staat de code te ontcijferen. Het waren geen Koptische tekens, zoals sommigen vermoedden, maar Etruskische woorden, van een cultuur die dominant was in het Italië van vóór de Romeinen. Degene die de mummie vele eeuwen ervoor had geprepareerd, had daarvoor stroken gebruikt uit een Etruskisch, linnen boek.
Het was een sensationele ontdekking. Veel klassieke werken bevatten verwijzingen naar Etruskische linnen boeken, maar het was onmogelijk gebleken een overgebleven exemplaar te vinden. De combinatie van het droge Egyptische klimaat en de droogmiddelen die voor de mummie waren gebruikt, bleek de perfecte omstandigheden te zijn voor de preservatie van het kwetsbare textiel. De tekst op de windselen was niet alleen de eerste intacte Etruskische tekst op linnen, maar ook de langste Etruskische tekst die ooit was gevonden. Het leverde mogelijk een schat aan informatie over de cultuur op.
Zie ook: Zeer zeldzame leeuwenmummies ontdekt in Egypte | National Geographic
De ontdekking van Krall van het ‘linnen boek van Zagreb’ (ook bekend onder zijn Latijnse naam Liber Linteus Zagrabiensis) riep veel vragen op over de inhoud en het moment waarop het was geschreven. Daarnaast was het ook de vraag hoe een Etruskisch boek het omhulsel werd van een Egyptische mummie.
Etruskische enigma’s
De hedendaagse Italiaanse regio Toscane komt in grote lijnen overeen met Etrurië, het land van de Etrusken. Etrurië, dat in de achtste eeuw v.C. een bloeitijd beleefde, dreef handel met Griekse kolonisten en ontwikkelde een verfijnde cultuur van schilderkunst en metaal- en houtbewerking. Aan de handel hield Etrurië niet alleen goederen over, maar ook Griekse goden en het Eviaanse alfabet. De Etrusken maakten er een eigen versie van, die van rechts naar links werd geschreven.
De Etruskische taal is uniek binnen de Europese talen. Deze zijn bijna allemaal (ook het Nederlands) afkomstig van Indo-Europese talen die duizenden jaren geleden in Europa belandden. Het Etruskisch is daarop een uitzondering: het is een van de weinige talen die ouder is dan de Indo-Europese, en die de invloed daarvan heeft weten te weerstaan.
De vroeg-Romeinse geschiedenis is verweven met die van de Etrusken, die de vroegste koningen van de steden waren. In het Latijn zijn Etruskische woorden terug te vinden: zo ligt aan ‘persona’ en ‘persoon’ het Etruskische woord voor ‘masker’ phersu ten grondslag. Door de toenemende macht van de republiek Rome werd de Etruskische maatschappij daarin opgenomen en bleven er slechts voorwerpen, levendige grafkunst en inscripties van over die steeds minder mensen konden lezen.
De Romeinse keizer Claudius uit de eerste eeuw n.Chr. studeerde Etruskisch. Hij was een van de laatsten in de klassieke oudheid die deze taal kon spreken en lezen. Claudius schreef zelfs een 20-delige geschiedenis van de Etrusken, maar dit werk is verloren gegaan.
Body of evidence
Voordat het aan repen werd gescheurd, was het linnen boek van Zagreb een ruim drie meter lang doek met daarop 12 kolommen met teksten. Op de windselen werden zo'n 1.330 woorden teruggevonden, naar schatting zo’n zestig procent van de oorspronkelijke tekst. Voor deze vondst hadden kenners van het Etruskisch slechts zo'n 10.000 korte inscripties tot hun beschikking om de oude taal te bestuderen, maar dankzij het werk van Krall konden zij sinds1891 over veel meer tekst beschikken.
De experts dachten in eerste instantie dat het om een grafschrift ging. Daardoor vermoedden ze dat er een link bestond met het dode lichaam waarop de tekst was gevonden. De mummie was tussen 1840 en 1850 in Alexandrië gekocht door de Kroaat Mihail Baric. Hij bewaarde de mummie in zijn woning in Wenen. Na zijn dood werd de mummie inclusief de windselen aan het museum in Zagreb geschonken.
Voor de windselen van de mummie was niet alleen gebruikgemaakt van het Etruskische linnen boek. Er was ook een papyrusrol met het Egyptisch dodenboek gebruikt voor het inpakken van het lichaam. In dit Egyptische werk komt een vrouwenfiguur voor met de naam ‘Nesi-Khons (‘de vrouw des huizes’). Wetenschappers gaan er inmiddels van uit dat zij de gemummificeerde vrouw is. Aan het eind van de twintigste eeuw kon worden vastgesteld dat ze ergens tussen de vierde en eerste eeuw voor Christus leefde en tussen de dertig en veertig jaar oud was toen ze stierf.
De zwarte inkt voor het linnen boek was gemaakt van gebrand ivoor. Titels en subkoppen waren in het rood aangebracht met cinnaber, een roodkleurig erts dat voor pigmenten wordt gebruikt. De Etruskische tekst was op veel plaatsen onleesbaar door de balsemvloeistof die was toegepast voor het mummificeren. Rond de jaren dertig van de vorige eeuw werd de infraroodfotografie steeds beter, wat het mogelijk maakte negentig extra regels Etruskische tekst te ontcijferen. Daardoor werd duidelijker wat volgens de wetenschappers de functie van het boek was geweest: een rituele kalender waarop rites stonden omschreven die door het jaar heen moesten worden uitgevoerd.
Zie ook: Heilige dieren: fauna en religie in Egypte | National Geographic
De instructies in het Etruskische boek draaien om de vraag wanneer bepaalde goden moeten worden aanbeden, en welke riten, zoals plengoffers of dierenoffers, daarbij horen. Een van de goden die specifiek wordt genoemd is Nethuns, een Etruskische watergod, die nauw verwant is aan de Romeinse god van de zee Neptunus. Ook komt in de tekst Usil voor, de Etruskische zonnegod die lijkt op de Griekse zonnegod Helios.
Nader onderzoek leverde de vondst van woorden en namen die iets zeggen over de herkomst van de tekst. Volgens deskundigen is het linnen boek gemaakt in de buurt van het huidige Perugia. Het linnen zelf zou uit de vierde eeuw voor Christus stammen, maar uit de tekst is af te leiden dat het handschrift later is aangebracht. Het feit dat de maand januari wordt genoemd als het begin van het rituele jaar vormt de sterkste aanwijzing dat de tekst in de periode tussen 200 en 150 v.Chr. is geschreven. Als deze latere datering zou kloppen, geeft de tekst ons een inkijkje in een manier van leven die op het punt stond te verdwijnen door de expansie van de Romeinse macht.
Een ritueel jaarboek
Wetenschappers kunnen nog steeds niet met zekerheid zeggen hoe deze Etruskische tekst in Egypte belandde. Er zijn verschillende hypothesen geopperd. Een daarvan is dat de stad Alexandrië, waar de mummie in de negentiende eeuw werd aangekocht, tussen de vierde en eerste eeuw v.C. een centrum van internationale handel was. In een kosmopolitische havenstad zouden teksten uit andere culturen niets bijzonders zijn geweest. Het lichaam van de vrouw zou gewoon zijn gemummificeerd met het materiaal dat op dat moment voorhanden was. Volgens deze theorie is er geen bijzondere link tussen het boek en de religie van de dode vrouw. Degenen die de mummie prepareerden, gebruikten gewoon het beschikbare materiaal.
Lees ook: Vrouwen in het oude Egypte | National Geographic
Maar er bestaat ook een heel andere hypothese, die wijst op Etruskische beeldhouwwerken waarop te zien is dat er linnen boeken in tombes worden gelegd. Deze gewoonte lijkt op die van de Egyptenaren die een dodenboek in de graven van hun overledenen legden. Als de vrouw Etruskische voorouders had, hebben haar familieleden haar mogelijk begraven volgens de tradities van zowel haar ‘nieuwe’ cultuur als die van haar voorouders, door zowel het Egyptische dodenboek als de Etruskische linnen tekst te gebruiken.
Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op nationalgeographic.com
