Het is officieel: de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) heeft het nieuwe coronavirus voor het eerst beschreven als een pandemie. In een persconferentie op woensdag sprak WHO directeur-generaal Tedros Adhanom Ghebreyesus zijn bezorgdheid uit over het traject van het virus, dat zich snel heeft verspreid over de wereld in de maanden sinds de eerste aankondiging ervan in China.

Tot nu toe zijn in ruim 110 landen uitbraken gemeld en zijn er wereldwijd meer dan 118.000 gevallen bevestigd en ruim 4.200 doden geteld. Het aantal gevallen van het coronavirus, dat de ziekte genaamd COVID-19 veroorzaakt, nam razendsnel toe in landen als Italië, Iran en Zuid-Korea. Ook begint het coronavirus zich te verspreiden door de Verenigde Staten, met meer dan 900 gevallen en 29 doden.

"In de komende dagen en weken verwachten we dat het aantal gevallen, het aantal doden en het aantal getroffen landen nog verder zal stijgen." zei Ghebreyesus in zijn aankondiging. "De WHO heeft de uitbraak continu bestudeerd en we maken ons grote zorgen over zowel de alarmerende snelheid waarmee het virus zich verspreidt en de ernst ervan, als over het alarmerende gebrek aan actie."

De aankondiging komt na weken van speculatie onder functionarissen en journalisten dat deze noodsituatie al pandemische niveaus had bereikt - zelfs al hadden de autoriteiten dit nog niet officieel zo bestempeld.

Maar wat is een pandemie nu precies? En wat gebeurt er als een belangrijke gezondheidsorganisatie als de WHO een uitbraak officieel tot ‘pandemie’ uitroept? De nieuwe aanduiding zal weinig uitmaken voor de situatie in de crisisgebieden zelf en kan de angst onder het grote publiek vergroten, maar ze kan ook aanzetten tot nieuwe strategieën om de ziekte te bestrijden.

Wat is een pandemie?

Wereldwijde gezondheidscrises ontvouwen zich doorgaans in verschillende fases. Deze keten van gebeurtenissen begint met de ‘uitbraak’: een plotselinge toename van het aantal bevestigde gevallen van een ziekte, die zich beperkt tot een relatief kleine geografische regio, bijvoorbeeld de stad Wuhan. Als de ziekte zich verder verspreidt – zoals het nieuwe coronavirus in heel China – is er sprake van een epidemie.

Volgens de gebruikelijke definitie is er pas sprake van een pandemie als een epidemie zich over de hele wereld verspreidt en met grote aantallen ziektegevallen gepaard gaat.

“Het gaat puur om de geografische schaal,” zegt Lauren Sauer, assistent-professor spoedeisende geneeskunde en operationeel directeur van het Office of Critical Event Preparedness and Response van de Johns Hopkins University. “Het gaat niet om de ernst van de ziekte, noch om het aantal gevallen per gebied. Het gaat om de vraag of de ziekte zich over de hele wereld verspreidt.”

Niet elke wijdverbreide epidemie wordt als een pandemie gezien. Zo slaat de seizoensgebonden griep weliswaar in grote delen van de wereld toe, maar omdat dit influenzavirus in cyclussen optreedt, verschilt het van pandemische influenza, dat zich ongeacht het seizoen en de weersomstandigheden over beide halfronden kan verspreiden. (Zal de uitbraak van het coronavirus afzwakken als het warmer wordt?)

Voordat een epidemie tot pandemie wordt uitgeroepen, wordt er gekeken naar de vraag welke mensen worden besmet en waar de besmettingen optreden. Als iemand het coronavirus in China oploopt en dan naar zijn geboorteland terugkeert, worden deze persoon en ook de personen die hij of zij besmet niet meegerekend in het totale aantal ziektegevallen dat bepaalt of een epidemie tot pandemie wordt uitgeroepen. Volgens Sauer komen deze beperkingen voort uit de lessen die zijn getrokken uit de H1N1-pandemie in 2009, toen werd aangenomen dat deze ziekte zich door het intensieve luchtverkeer in de wereld veel sneller en over een groter gebied zou verspreiden dan in werkelijkheid het geval was.

In plaats daarvan keken gezondheidsautoriteiten naar de plaatselijke uitbreiding van COVID-19. Dat is de fase waarin het virus zich buiten China begint te verspreiden onder mensen die niet recentelijk in het Aziatische land zijn geweest. In de beginfase van een epidemie kunnen gevallen die zich buiten het oorsprongsgebied van de uitbraak voordoen doorgaans worden herleid tot reizigers uit dat oorsprongsgebied, in dit geval China. Maar als plaatselijke besmettingen zich steeds verder uitbreiden, kunnen die contacten niet langer in kaart worden gebracht. Vanaf dat omslagpunt kan het coronavirus zich ongemerkt verder verspreiden en is de epidemie eigenlijk niet meer in te dammen.

Sommige gezondheidsexperts vonden dat COVID-19 weken geleden al de status van pandemie had bereikt, omdat de verspreiding ervan aan twee criteria voldeed: er waren op zes continenten gevallen gemeld, waaronder 2300 in Zuid-Korea en 650 in Italië. En in veel landen begonnen uitbraken zich plaatselijk (dus niet ‘geïmporteerd’ door reizigers) te ontwikkelen, zoals onder meer bleek uit gevallen in de Amerikaanse staten Californië, Oregon en Washington. Ook kondigde het Witte Huis een quarantaine van veertien dagen af voor alle buitenlanders die via Iran zijn gereisd, terwijl het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken het hoogste waarschuwingsniveau afkondigde voor reizen naar Zuid-Korea en delen van Noord-Italië.

Wat weerhield de WHO ervan om de epidemie tot pandemie uit te roepen? “In feite draait het om woordkeuze,” zegt Sauer. “Maar woordkeuze kan heel belangrijk zijn als het gaat om de communicatie over deze kwesties met het grote publiek.”

Wat een ‘pandemie’ wel en niet inhoudt

Het gaat dus om woorden. Vorige maand waarschuwde directeur-generaal Ghebreyesus op een persconferentie voor een te frivool gebruik van het woord ‘pandemie’.

“Wie dat woord onzorgvuldig gebruikt, zal geen tastbare resultaten zien, maar loopt daarentegen een aanzienlijk risico door onnodige en ongerechtvaardigde angsten en stigma’s te versterken en systemen te verlammen,” zei hij.

Lawrence Gostin, professor aan de Georgetown University en tevens directeur van het Collaborating Center on National and Global Health Law van de WHO, benadrukt dat het woord ‘pandemie’ een beetje klinkt als het woord ‘paniek’.

Volgens Gostin raakten in 2009 veel mensen in de wereld in paniek toen de WHO de uitbraak van H1N1-influenza tot een pandemie uitriep. Later werd de organisatie bekritiseerd omdat ze het grote publiek de stuipen op het lijf had gejaagd met een virus dat niet erg dodelijk bleek te zijn. H1N1 keert inmiddels seizoensgebonden terug en maakt nu deel uit van jaarlijkse vaccinatieprogramma’s.

“Het feit dat het nieuwe coronavirus tot een pandemie zou kunnen uitgroeien, is zeker zorgelijk, omdat deze ziekte veel dodelijker is dan de griep,” zei Gostin in een interview dat plaatsvond voor de uitspraak van de WHO. “Maar we willen het uitroepen van een pandemie het liefst uitstellen totdat we een vaccin hebben, iets wat misschien in een jaar of anderhalf jaar bereikt kan worden.” (Het coronavirus vergeleken met griep, ebola en andere grote epidemieën).

Maar vanuit een juridisch standpunt maakt het niet veel uit of de WHO deze uitbraak tot pandemie uitroept of niet.

Gostin wijst erop dat de organisatie al iets veel belangrijkers heeft afgekondigd: een ‘internationale noodsituatie op het gebied van de volksgezondheid’. Die bekendmaking geeft de WHO het recht om aanbevelingen aan lidstaten te doen over de juiste respons op een epidemie. En het zorgt er ook voor dat er fondsen vrijkomen en dat maatregelen politiek worden ondersteund.

Wat gebeurt er nu COVID-19 officieel een pandemie is?

Hoewel het woord ‘pandemie’ misschien niets meer dan een etiket zonder legale status is, kan het toch van belang zijn. Een pandemie betekent dat autoriteiten niet langer geloven dat ze de verspreiding van het virus kunnen indammen en dus overstappen op strategieën om verdere verspreiding van de ziekte te vertragen, bijvoorbeeld door het sluiten van scholen en afgelasten van grote bijeenkomsten.

Dat is ook de reden waarom sommige experts weken gelden al stelden dat de WHO en andere internationale organisaties COVID-19 moesten uitroepen tot pandemie, zegt Sauer. Hoe eerder gezondheidsautoriteiten en hulpverleners kunnen overgaan tot het opvangen en behandelen van het aantal ziektegevallen, zoals ze dat elk jaar ook doen in het geval van de griep, des te beter.

In de VS had de CDC zijn strategie voor het beschermen van gemeenschappen in het geval van een pandemie al openbaar gemaakt. Daartoe behoren “maatregelen om sociale afstand te bewaren”, zoals het sluiten van scholen en het aanbevelen van thuiswerken, om te voorkomen dat de ziekte zich onder klasgenoten en collega’s verspreidt. Grote evenementen en bijeenkomsten zouden mogelijk worden uitgesteld of afgelast. En zelfs de Olympische Spelen in Tokio zouden deze zomer afgelast kunnen worden als de omstandigheden te gevaarlijk worden gevonden. De CDC zou ook adviseren om niet-spoedeisende operaties uit te stellen, zodat er voldoende ziekenhuisbedden beschikbaar zijn.

Volgens Gostin is de aanbeveling om sociale afstand te bewaren geen maatregel die door gezondheidsautoriteiten lichtvaardig wordt genomen, aangezien ze grote gevolgen heeft voor het gemeenschapsleven en de economie. “Kinderen hebben scholing nodig, ouders moeten naar hun werk en mensen willen de deur uit en uitgaan,” zegt Gostin. “Dus dit is niet iets wat we willen doen. Alleen als het echt nodig zou zijn.”

Hoewel hij erkende dat we nog nooit een pandemie hebben gezien die onder controle kan worden gehouden, drong Ghebreyesus er bij de getroffen landen op aan om actie te blijven ondernemen om de verspreiding van COVID-19 tegen te gaan.

"We kunnen dit niet hard genoeg zeggen, of duidelijk genoeg, of vaak genoeg", zei hij. "Alle landen kunnen de koers van deze pandemie nog veranderen."

Op de hoogte blijven van de wetenschap en de verhalen achter de uitbraak van het coronavirus? Schrijf je in voor onze wekelijkse nieuwsbrief.

Noot van de redactie: dit artikel werd oorspronkelijk op 28 februari in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com. Het artikel is geactualiseerd nadat de WHO de uitbraak heeft uitgeroepen tot pandemie op 11 maart 2020.