Elke ochtend trekt Jesús Villalonga in alle vroegte de bossen in. In de omgeving van zijn huis in de Cubaanse provincie Matanzas, ten oosten van Havana, plukt hij medicinale planten en haalt hij zijn paard uit een naburige weide op.
Villalonga (77) is een curandero, een traditionele genezer. Het paard heeft hij nodig voor zijn ochtendbaan, wanneer hij als taxichauffeur zijn klanten met paard en wagen vervoert. Rond het middaguur keert hij terug naar zijn huis in de wijk Naranjal, waar hij zijn dagelijkse spreekuur voor mensen uit zijn buurt houdt. De aard van hun aandoeningen bepaalt naar welke kruiden hij de volgende dag op zoek gaat.
Cuba kent een lange volkstraditie in de toepassing van medicinale planten, die zowel in Afro-Cubaanse religieuze ceremonies als voor het genezen van alledaagse kwalen worden gebruikt. Nu er (vooral door de coronavirus-pandemie) een groot tekort aan reguliere medicijnen heerst, nemen plantaardige heelmiddelen en alternatieve behandelingen als acupunctuur, vacuümtherapie (‘cupping’) en geneeskrachtige massages een steeds belangrijker plaats in.
Lees ook: Drugs in de Oudheid
Cuba zucht al vele tientallen jaren onder een niet-functionerende economie als gevolg van wanbeheer, decennia van Amerikaanse sancties, de ineenstorting van de voormalige broodheer van het eilandstaatje, de Sovjet-Unie (in 1991), en de beperkte handel met bevriende naties als Venezuela, een land dat zelf onder een diepe economische crisis lijdt. Onder de regering-Trump werd het reizen naar het eiland opnieuw aan banden gelegd en werden er ook beperkingen opgelegd aan de hoeveelheid geld of pakjes die door Cubaans-Amerikanen in de VS naar verwanten op Cuba kon worden gestuurd. In beide gevallen kregen de Cubanen daardoor minder toegang tot reguliere medicijnen. In recenter tijden is de toerismesector getroffen door reisbeperkingen in het kader van de pandemie, waardoor de regering veel minder deviezen binnenkrijgt om de benodigde medicijnen te importeren.
“Er heerst een tekort aan alles,” zegt Richard Feinberg, die al vele jaren onderzoek doet naar Cuba en nu emeritus-professor aan de University of California in San Diego is. “Cuba beschikt niet over de buitenlandse deviezen om medicijnen en talloze andere producten te importeren.”
Sommige Cubanen kweken hun medicinale planten zelf, op het eigen erf op het platteland of in kleine moestuintjes in de stad. Anderen doen een beroep op curanderos als Villalonga of kopen plantaardige heelmiddelen in staatsapotheken of van private aanbieders.
Villalonga begon natuurlijke heelmiddelen te gebruiken toen hij veertien jaar oud was. Naar eigen zeggen heeft niemand hem iets over kruiden geleerd en heeft hij alles zelf uitgedokterd. “Iemand die genezing zoekt, kan ik niet afwijzen,” schreef hij in een e-mail. Volgens hem biedt hij mensen tijdens de coronavirus-pandemie een alternatief voor dure of niet-verkrijgbare medicijnen. Hij omschrijft zijn talent als een geschenk van God en vraagt nooit geld voor zijn diensten. Af en toe geven tevreden patiënten hem kleine geschenken, zoals sigaretten of iets anders wat ze kunnen missen.
Lees ook: Hoe oude Chinese geneesmiddelen onze gezondheidszorg veranderen
Terwijl de pandemie zich blijft voortslepen, ziet Villalonga naar eigen zeggen veel mensen die lijden onder stress. “Het duurt nu al bijna twee jaar, en iedereen begint overspannen te raken – kinderen, ouderen, iedereen...”
Stress kan volgens hem leiden tot een wederopleving van het herpeszostervirus, dat waterpokken veroorzaakt en na een infectie in het lichaam aanwezig blijft en dan als gordelroos af en toe de kop op steekt. Volgens de Amerikaanse Centers for Disease Control and Prevention (CDC) bestaan er verschillende hypotheses over de oorzaak van het terugkeren (recidiveren) van het herpeszostervirus. Maar mensen met een verzwakte immuunafweer lopen volgens het centrum meer kans op het ontwikkelen van gordelroos, dat gepaard gaat met pijnlijke uitslag.
Afhankelijk van de plek waar de uitslag ontstaat, behandelt Villalonga gordelroos met guave- of guanabana-bladeren. Ook plukt hij de bladeren van de tua tua-plant, waarvan hij een thee trekt die hij voor de bestrijding van diverse aandoeningen gebruikt, waaronder diabetes en gastritis. Tot de kruiden die hij het liefst gebruikt, behoort salie, waarmee hij mensen met luchtwegaandoeningen behandelt; ceder voor longaandoeningen; Canadese bloedwortel voor het ontgiften van het lichaam; wilde heliotroop tegen nierstenen; en limoen en kamille voor maagproblemen.
Bij zijn behandelingen laat Villalonga altijd zijn handen over het lichaam van de patiënt gaan, een methode die in verschillende religieuze tradities wordt toegepast. Met een handoplegging kan hij naar eigen zeggen de aandoening van de patiënt ‘zien’. Als hij bijvoorbeeld iemands kuit aftast, kan hij zeggen wat de oorzaak van de maagproblemen van die persoon is, zodat hij een kruidentherapie kan voorbereiden om obstructies in het spijsverteringskanaal te verwijderen en het herstel van de patiënt te bevorderen.
Natuurgeneeskunde op Cuba
In 2019 schreef de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) in een rapport over ‘Traditionele en aanvullende geneeswijzen’ dat Cuba al sinds 1995 een nationaal plan volgt om natuurlijke en traditionele behandelingen te integreren in zijn stelsel voor medische zorg en dat het land een nationaal instituut voor het onderzoek naar natuurlijke heelmiddelen in Havana heeft opgezet.
Cuba begon het gebruik van medicinale planten en alternatieve geneeswijzen te bevorderen tijdens de zogenaamde ‘Speciale Periode’: de economische crisis die volgde op de ineenstorting van de Sovjet-Unie, waardoor de grootschalige steun uit dat land wegviel. Ook daarna is de Cubaanse regering de beoefening van ‘groene’ geneeswijzen blijven stimuleren, waarbij plantaardige heelmiddelen in eigen laboratoria worden geproduceerd en via het staatsnetwerk van apotheken worden verkocht.
Lees ook: Waarom lukt het wetenschappers niet om ebola uit te bannen?
Zo kweken boeren in de provincie Las Tunas weegbree, passiebloem, munt, guave, citroenen, oregano en andere kruiden. Volgens Granma, het staatsdagblad van de Cubaanse Communistische Partij, leveren boeren elk jaar ruim 35.000 kilo plantaardig materiaal aan vijf laboratoria, waar de planten worden verwerkt tot extracten, siropen, druppels, crèmes en tincturen. Deze producten zijn in de staatsapotheken vaak beter verkrijgbaar dan reguliere medicijnen.
Artsen van de overheid bieden patiënten geregeld alternatieve behandelmethoden aan, terwijl huisartsen en wijkverplegers worden aangemoedigd om in de buurt van hun eigen praktijk een moestuin met medicinale kruiden te onderhouden.
Toen Maura Pérez Recio (53) van 1986 tot 1992 geneeskunde studeerde, maakten natuurlijke heelmiddelen en alternatieve behandelingen geen deel uit van de leerstof. Inmiddels is het Pérez toegestaan om haar patiënten met acupunctuur en geneeskrachtige kruiden te behandelen en maakt ze geregeld gebruik van deze behandelmethoden. Volgens Pérez Recio, die is verbonden aan het Nationaal Instituut voor Endocrinologie in Havana, schrijft ze patiënten verschillende behandelingen met knoflook en ui voor om het lipide-gehalte in het bloed te verlagen en gebruikt ze moringa en basilicum als hypoglycemische middelen ter behandeling van diabetes type-2, en linde en passiebloem als slaapmiddelen.
Ze vertelt dat er tijdens de pandemie een landelijke campagne is gestart om het gebruik van PrevengHo-Vir te bevorderen, een homeopathisch middel dat de immuunafweer zou sterken. Daarnaast schrijven Cubaanse artsen ook kurkuma voor, een kruid met antivirale eigenschappen dat de immuunafweer van de patiënten zou bevorderen.
‘De Titaan’
Op een stuk grond dat door het instorten van een oud gebouw in het oude centrum van Havana is ontstaan, drijft Julio Bienvenido Cisnero (68) in een houten schuurtje een kleine consultorio médico, een geïmproviseerd praktijkje voor medisch advies waar hij alle mogelijke heelmiddelen verkoopt, van salie tot moringa. Dat laatste kruid werd door de overleden Cubaanse leider Fidel Castro ooit als wondermiddel voor de behandeling van maag-darmklachten aangeprezen.
Cisnero heeft van staatswege een licentie voor het voorschrijven en verkopen van medicinale planten ontvangen. Hij betaalt de staat een vergoeding voor het gebruik van de open ruimte waar hij zijn praktijkje sinds mei 2010 heeft opgezet. Sommige van de medicinale planten die hij verkoopt, kweekt hij zelf; de rest koopt hij van leveranciers op het platteland.
Op een met de hand beschreven bordje boven zijn toonbank staat in het Spaans dat hij plantaardige behandelingen voor aandoeningen van de “nieren, lever, galblaas, prostaat en huid en voor andere ziektebeelden” aanbiedt.
Volgens Cisnero wordt zijn praktijk sinds het begin van de pandemie vaker bezocht. Sommige klanten kopen kruiden om er hun eigen theeën, zalfjes en andere heelmiddeltjes voor het versterken van hun weerstand van te bereiden. Hij kiest nauwgezet het aantal blaadjes dat ze nodig hebben, wikkelt ze in een oude krantenpagina en legt het recept aan de koper uit. Hij verkoopt ook eigen preparaten, waaronder een drankje dat hij de naam ‘de Titaan’ heeft gegeven en waarin hij zeven medicinale planten heeft gecombineerd: aloë vera, guanabana-bladeren, chaya, moringa en avocado-bladeren, Senna alata (‘kandelaarstruik’) en de bladeren van de fleskalebas. Volgens hem ontgift de Titaan het hele lichaam.
Cisnero vertelt dat hij de werking van sommige medicinale planten heeft geleerd van zijn grootmoeder en dat de kennis in zijn familie over allerhande huismiddeltjes teruggaat tot een voorouder uit Congo, die in de slaventijd op een suikerrietplantage werkte.
“Al die kennis uit Afrika is van generatie op generatie overgedragen,” zegt hij over de telefoon. Hij vertelt dat hij zijn kennis telkens bijspijkert door te lezen, informatie op de computer op te zoeken en naar een programma over natuurgeneeskunde op de staatsradio te luisteren.
Alternatieve geneeswijzen zijn “een manier om terug te keren naar de natuur,” zegt Pérez Recio, “en het spreekt de mensen aan dat behandelingen op basis van planten minder bijwerkingen veroorzaken dan medicijnen op basis van chemicaliën.”
Natalia Favre is een argentiniaanse documentaire fotograaf en regisseur. Ze woont in Cuba. Volg haar op Instagram @nataliafavre_.
Journaliste Mimi Whitefield, uit Zuid Florida, dekt nieuws over Cuba, internationale bedrijven en ander nieuws vanuit Latijns-Amerika voor de Miami Herald. Volg haar op Twitter @HeraldMimi.
Dit artikel werd oorspronkelijk gepubliceerd in het Engels op nationalgeographic.com
