Veel wilde dieren leven in hechte groepen die door één duidelijke leider worden aangevoerd – van bijen en dolfijnen tot olifanten. En zoals dat in menselijke samenlevingen ook gebeurt, komen de leiders van deze diergroepen op verschillende manieren aan de macht.
Afhankelijk van hun grootte en persoonlijkheid maken chimpansees gebruik van bruut geweld of van het smeden van allianties om aan de top te komen. Bij sommige soorten, zoals de gevlekte hyena, worden de leidende dieren uitverkoren op basis van sekse of afkomst, zoals vorsten in monarchieën. Stekelbaarsjes volgen simpelweg de knapste soortgenoot.
En hoewel bij mensen een hoge leeftijd soms als een probleem wordt gezien, zoals in het geval van Amerikaanse presidenten, worden ouderen bij sommige diersoorten juist tot leider gekozen, zegt Jennifer Smith, gedragsecologe aan het Mills College in Californië.
“Zoogdieren kiezen er vaak voor om een soortgenoot te volgen die in de loop van zijn lange leven veel kennis en ervaring heeft opgedaan,” zegt Smith. Volgens haar geldt dat vooral voor oudere vrouwtjes in diergroepen.
Machtige matriarchen
Bij Afrikaanse olifanten is dat doorgaans het oudste vrouwtje van de hele kudde.
Deze grandes dames, die zestig jaar oud kunnen worden, hebben de meeste ervaring als het aankomt op het herkennen van het gebrul van gevaarlijke leeuwen en het beschermen van soortgenoten tegen aanvallen, zo blijkt uit onderzoek in het Keniaanse Amboseli National Park. Ze doen ook een beroep op hun befaamde geheugen om zich het landschap in te prenten en hun kudde naar plekken te leiden die van levensbelang zijn, zoals voedergronden en drenkplaatsen. “Hun leiderschap berust op prestige en prestaties,” zegt Smith.
Oudere vrouwtjes zijn ook de leidende dieren in troepen van orka’s; zij kunnen tot wel vijftig jaar na de geboorte van hun laatste kalf aan het hoofd blijven van hun familiegroep. Uit recent onderzoek is gebleken dat postmenopauzale vrouwtjes van essentieel belang zijn voor de overlevingskansen van de groep omdat ze hun soortgenoten naar de beste voedergronden leiden en dat kleinkinderen een grotere kans lopen om vroegtijdig te overlijden nadat hun grootmoeder is gestorven.
“Dat geldt vooral in tijden van voedselschaarste,” zegt Smith. “De ecologische kennis van de grootmoeder is voor deze samenlevingen van vitaal belang.”
Dominante dames
Alfavrouwtjes staan vaak ook aan het hoofd van clans van gevlekte hyena’s, die soms uit wel 130 dieren kunnen bestaan. Elk vrouwtje wordt vanaf haar geboorte in een strikte sociale hiërarchie ingedeeld, zoals bij vriendengroepen op de middelbare school die eigenlijk nooit volwassen worden.
“Bij gevlekte hyena’s erft de leidster haar positie op basis van de positie van haar moeder, zodat er een sociale overdracht van kennis en status plaatsvindt,” zegt Smith. (Hyena’s mogen dan slecht bekend staan, ze zijn wel de succesvolste roofdieren van Afrika.)
Binnen een grotere groep hyena’s bestaan verschillende familieclans, die elk door hun eigen elite worden geleid en waarin de toegang tot voedsel en andere voordelen hiërarchisch wordt bepaald. Zo hebben alfavrouwtjes en hun welpen voorrang bij de verdeling van voedsel en de sociale steun van soortgenoten. Zulke verhoudingen zorgen er doorgaans voor dat deze vrouwtjes gezonder zijn en meer nakomelingen krijgen – een cyclus waarin ze hun sociale status behouden en mannetjes duidelijk naar de tweede plek verwijzen.
In hyenaclans “zijn het de vrouwtjes die in vrijwel alle aspecten van het leven de dienst uitmaken,” zegt Smith.
Bruut geweld
Groepen chimpansees worden aangevoerd door een alfamannetje, dat vooral is geïnteresseerd in seks; hij heeft toegang tot vruchtbare vrouwtjes en krijgt de meeste nakomelingen.
De hoofdchimpansee bewaart de vrede door conflicten binnen de groep in de kiem te smoren en de toegang tot voedselbronnen te bewaken. Hij houdt ook een pikorde in stand waarmee wordt bepaald wie met wie mag paren – een populair politiek privilege om te verdelen onder aanhangers.
Bij chimpansees bekleedt een alfamannetjes zijn positie niet op grond van zijn afkomst, dus moeten ze altijd op hun hoede zijn voor potentiële staatsgrepen door rondtrekkende mannetjes. Het gevolg is dat veel chimpanseeleiders eerder doen denken aan “egocentrische bullebakken” die “hard werken om hun hoge status in stand te houden door alle anderen te terroriseren,” zegt Michael Wilson, een ecoloog van de University of Minnesota die onderzoek doet naar groepsrelaties onder mensapen.
Het smeden van coalities
Maar dat is niet altijd het geval.
Fascinerend is dat sommige chimpansees, en dan vooral de kleinere en minder agressieve dieren, dankzij een compleet andere strategie hun leidende positie bereiken, namelijk door het smeden van coalities.
In het Tanzaniaanse Gombe Stream National Park bestudeerde Wilson een alfamannetje dat van de onderzoekers de naam ‘Freud’ had gekregen. Dit mannetje bleef aan de macht door banden met soortgenoten te onderhouden door ze te ontluizen en veel tijd met ze door te brengen. Er zijn ook waarnemingen van andere mannetjes die klaarblijkelijk voor deze benadering hadden gekozen en die zelfs babychimpansees kietelden, een beetje zoals politici tijdens campagnes met baby’s op de foto gaan. (Lees meer over het onderzoek van Jane Goodall naar de chimpansees van het Gombe Stream National Park.)
Met behulp van liefdadigheid – en wat ouderwetse politieke trucs – kon Freud rekenen op de loyaliteit van zijn groepsgenoten en de voordelen van de macht, zoals voedsel en geregelde toegang tot ontluizing en vrouwtjes.
Leiden door consensus
Politicologen hebben onderzocht in hoeverre mensen hun leiders kiezen op grond van hun aantrekkelijkheid en of dat criterium ook bij dieren een rol speelt.
Het driedoornig stekelbaarsje, een visje dat op het hele noordelijk halfrond voorkomt, kijkt weliswaar naar de fysieke aantrekkingskracht van potentiële leiders, maar niet naar oppervlakkige schoonheid. Bij deze soort worden visjes met een stevig lijf en een gladde (en dus ziektevrije) huid als leiders geselecteerd, omdat die kenmerken op een robuuste gezondheid en overlevingskunst wijzen.
Uit dezelfde studie blijkt dat als een visje binnen een school eenmaal zo’n aantrekkelijke leider heeft geïdentificeerd en begint te volgen, de andere visjes zich uiteindelijk neerleggen bij de meerderheid van de visjes die een bepaalde leider volgen.
Hoe groter de school, des te groter de kans dat de vissen de juiste leider volgden, waaruit blijkt dat aantallen er echt toe doen. Maar net als bij mensen kan deze benadering van consensus ook nadelen hebben: soms volgen enkele visjes een minder aantrekkelijke leider, waardoor de hele groep wordt misleid.
Democratie door dans
Bij honingbijen nemen de koninginnen de macht op betrekkelijk brute wijze over. Werkbijen creëren ruim tien potentiële koninginnen door gewone vrouwtjes met een speciaal dieet te voeden. Daarna doen ze een stapje terug en kijken toe hoe de kandidaat-koninginnen het onderling één voor één uitvechten, waarbij elke confrontatie eindigt met een overwinning of een dodelijke steek.
De vrouwtjesbij die overblijft wordt koningin, hoewel ze niet erg veel leiderschap zal vertonen. “Haar functie is het produceren van eitjes,” zegt Thomas Seeley, bioloog aan de Cornell University en auteur van het boek Honeybee Democracy. “Afgezien van haar vaardigheden als vechtersbaas is dat het enige wat ze doet.”
Ondanks de kroning van een nieuwe koningin, gedragen honingbijen zich volgens Seeley juist democratisch als ze worden geconfronteerd met een beslissing op leven en dood, bijvoorbeeld wanneer ze een bedreigde kolonie moeten verhuizen of voor de keuze staan een succesvolle kolonie in tweeën op te splitsen. In dat geval kiezen ze de leider die de insecten naar hun nieuwe kolonie kan leiden.
Meerdere honderden verkenner-bijen gaan op zoek naar nieuwe nestplaatsen en keren daarna terug naar de bijenkorf om verslag uit te brengen van deze aantrekkelijke locaties. Hoe energieker de dans van een verkenner – de manier waarop bijen informatie delen over de richting en afstand van een bepaalde plek – des te meer neutrale verkenners op die plek een kijkje gaan nemen.
Als er genoeg verkenners zo’n veelbelovende plek hebben bezocht, realiseren de bijen op die plek dat ze een quorum hebben bereikt en de ‘verkiezingen’ hebben gewonnen. Daarna keren ze terug naar de bijenkorf om andere bijen mee te krijgen naar de uitverkoren plek. (Betreed een bijenkorf en bekijk deze close-ups van wilde honingbijen.)
Volgens Seeley vormt het gedrag van de bijen interessant vergelijkingsmateriaal voor verkiezingen bij mensen, waarbij het voor politici niet per se nodig is om de waarheid te spreken. Voor de bijen daarentegen is het van levensbelang dat ze eerlijk zijn over geschiktheid van de beoogde nieuwe locatie.
“Het succes van elke bij berust op het succes van de kolonie als geheel,” zegt hij, dus “doen ze eerlijk verslag van zo’n plek. Anders zouden ze zichzelf alleen maar in de vingers snijden” – een idee dat ook andere soorten, waaronder de onze, ten goede zou komen.
Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com
