Een ooggetuigenverslag van de reddingsactie voor beer Masha uit Oekraïne

Toen Masha, een Euraziatische bruine beer, vorige week arriveerde in Halmeu, aan de Roemeense kant van de grens met Oekraïne, stond de grensovergang vol vluchtelingen: moeders met kinderen, opa’s en oma’s en jonge vrouwen die alleen reisden.

Masha zat achterin het busje dat haar verzorger Lionel de Lange had gehuurd om haar het land uit te krijgen. Terwijl ze stonden te wachten om de grens over te kunnen, deed hij de achterdeur open, zodat ze wat frisse lucht kreeg. De lange rit had twintig uur geduurd.

Al snel kwamen er mensen naar ze toe, nieuwsgierig naar het wilde dier. De Lange was een beetje bang voor hun mogelijke reactie. Hij legt uit dat hij wel eens mee had gemaakt dat mensen tijdens reddingsacties voor andere dieren vroegen: ‘Waarom helpen jullie dieren en niet mensen?’ Toen hij mensen naar het busje zag lopen ‘dacht ik echt dat ze daar rottig over zouden doen.’

Masha kijkt kort na haar aankomst in haar tijdelijke onderkomen naar buiten. In eerste instantie wilde ze niet eten en liep ze constant rondjes, een teken van stress dat dieren in gevangenschap vaak vertonen.

Op haar eerste dag in het reservaat blijft Masha op het beton staan voordat ze het met bos begroeide terrein van haar nieuwe verblijf oploopt. Alle 117 beren hebben het grootste deel van hun leven gevangen gezeten en zijn niet gewend om aarde onder hun poten te voelen. Sommige dieren durven pas maanden na hun aankomst het beton te verlaten, vertelt de oprichter en directeur van het reservaat, Cristina Lapis.

Maar dat gebeurde niet. ‘Ze bracht een lach op een aantal heel, heel droevige gezichten,’ zegt hij. ‘Ik denk dat mensen begrepen dat ze hetzelfde doormaakte als zij: ze had nergens om naartoe te gaan en niemand om voor haar te zorgen.’

Het verhaal van Masha en De Lange zegt niet alleen iets over de niet-menselijke slachtoffers van de gewelddadige Russische oorlog, maar ook over de verzorgers in Oekraïne, die hun leven wagen om dieren te redden. Sommigen van hen, zoals De Lange, de oprichter en directeur van de Oekraïense reddingsorganisatie Warriors of Wildlife, maken gevaarlijke reizen om dieren in veiligheid te brengen. Anderen blijven achter om voor huisdieren of dieren in dierentuinen en reservaten te zorgen, terwijl de voedselvoorraden slinken en de continue beschietingen angst aanjagen.

Iedereen is bang, zegt De Lange, ‘want we weten niet wat er gaat gebeuren.’

Map

Op 21 maart kwam Masha eindelijk aan in het Libearty Bear Sanctuary in de Roemeense plaats Zărnești. Hier verblijven 117 bruine beren die zijn bevrijd uit circussen, kloosters, hotels en toeristenattracties uit bijna heel Europa. Masha was een van de eerste beren die uit Oekraïne werd geëvacueerd na de Russische inval. Ook leeuwen, tijgers en andere in gevangenschap levende dieren hebben inmiddels onderdak gevonden in Roemenië, Polen, Duitsland en andere Europese landen.

De lange weg van het circus naar het reservaat

De Lange wist Masha in 2018 uit een rondreizend circus te bevrijden. De inmiddels 22 jaar oude beer werd als jong dier bij haar moeder weggehaald en had achttien jaar lang kunstjes gedaan tijdens shows. Als ze niet gedwongen werd om over een koord te lopen, te fietsen of op een bal te balanceren, moest ze in een kleine kooi achter in een vrachtwagen verblijven, vertelt hij. Hij en zijn medewerkers bezorgden haar een groot verblijf op een stuk grond in Sambir, een Oekraïens dorp in de buurt van Lviv. Maar de eigenaar van de grond beëindigde vorig jaar het contract. De Lange moest een nieuw onderkomen zoeken voor Masha.

Masha wacht in een tijdelijk hok in haar bijna 4000 vierkante meter grote onderkomen in de Oekraïense stad Sambir terwijl verzorgers voorbereidingen treffen om haar te verdoven voor haar transport naar Roemenië. Ze werd vier jaar geleden door Warriors of Wildlife bevrijd uit een rondreizend circus, waar ze de eerste achttien jaar van haar leven doorbracht. Ze deed kunstjes en verbleef in een kleine kooi achter in een vrachtwagen.

Libearty Bear Sanctuary, het grootste reservaat voor bruine beren ter wereld, had een plekje voor haar. ‘We hadden afgesproken dat ze op 28 februari zou verhuizen,’ vertelt De Lange. ‘Op donderdag de 24e werden we wakker van beschietingen en was de aanval begonnen.

Twee dagen lager moest De Lange vluchten uit zijn huis in Cherson. De stad is inmiddels door de Russen bezet en er is een humanitaire crisis gaande door een gebrek aan voedsel en medische benodigdheden. Lopend en liftend wist hij Roemenië te bereiken, waar hij een speurtocht begon naar een voertuig waarmee hij Masha uit Oekraïne kon ophalen. Na tevergeefs bij zes verhuurbedrijven te hebben aangeklopt, wist hij toch een busje te bemachtigen. Hij propte het vol met 800 kilo aan voedsel en middelen voor persoonlijke en medische verzorging voor mensen in Oekraïne. De Lange: ‘Ik heb het verhuurbedrijf verteld dat ik met hulpmiddelen naar Oekraïne zou gaan, maar niet dat ik een beer mee terug zou nemen!’ ‘

Masha maakt steeds herhalende bewegingen; dit gedrag wordt ook wel ‘zoochosis’ genoemd. Het komt voor bij in gevangenschap levende wilde dieren die een trauma hebben opgelopen. Volgens haar verzorgers riep de lange, stressvolle reis vanuit Oekraïne herinneringen bij haar op aan haar achttien jaar durende verblijf bij een rondreizend circus.

Hij keerde op 20 maart terug naar Sambir, waar een medewerker van Warriors of Wildlife voor Masha zorgde. De Lange verdoofde de beer om haar in de transportkooi te krijgen en begon aan de twintig uur durende terugtocht naar Roemenië. Toen ze eenmaal bij Libearty waren aangekomen, op nog eens tien uur rijden van de Oekraïense grens, liep Masha alleen nog maar rondjes. Ze weigerde te eten of uit haar kooi te komen. ‘Ik denk dat het bij haar herinneringen opriep aan haar tijd bij het circus,’ aldus De Lange.’

Cristina Lapis, oprichter en directeur van Libearty Bear Sanctuary, vertelt: ‘De avond dat ze aankwam was voor ons allemaal verschrikkelijk. Ze wilde niks eten of drinken, zelfs geen honing. Ze zat alleen maar te trillen.’

De volgende ochtend ging het al iets beter met Masha. Ze stapte voorzichtig het gras op. Ze ontdekte haar zwembad en bekeek haar weerspiegeling in het water. En door het hek rond haar verblijf zag ze andere beren lopen. ‘Stel je voor dat je 22 jaar lang nooit een andere beer hebt gezien,’ zegt Lapis. ‘We stonden allemaal te huilen toen ze de andere beren zag en hun geur opsnoof.’

Door het hek rond haar verblijf in Libearty ziet Masha – voor de eerste keer in haar leven – andere bruine beren. Ze werd als jong dier bij haar moeder weggehaald en bracht haar leven in isolatie door. ‘We stonden allemaal te huilen toen ze de andere beren zag en hun geur opsnoof,’ aldus Lapis.

As the war continues, Lapis is getting calls about bears around Ukraine. Next week, the sanctuary is set to receive a 15-year-old abandoned brown bear found in a cage outside a bombed restaurant. “The animals who remain there, we cannot leave behind,” she says.

Aiding Ukraine’s animals

More than 3.5 million Ukrainians have fled the country, according to the United Nations. And Masha is just one of many animals who have been evacuated. Seven bears from White Rock Bear Shelter, in Kyiv, were brought to a sanctuary in western Ukraine on March 6. Several lions and tigers from Wild Animal Rescue, also in Kyiv, were transported to a zoo in Poland. Many Ukrainian refugees have brought their cats, dogs, rabbits, hamsters, and other pets with them to countries including Romania, Poland, and Hungary. All three have waived standard vaccine or health check requirements for many pets.

Tens of thousands of animals, however, remain in zoos, farms, sanctuaries, shelters, and on the streets all over Ukraine. Food, especially in places under heavy artillery fire, is scarce, and many areas are inaccessible to outside aid. Zoos and sanctuaries report that their animals are traumatized by bombings—cowering at air raid sirens and blasts, running into fences, even abandoning their babies. Some sanctuaries report that animals have died from shock. At the Kyiv Zoo, a caretaker sleeps with a terrified elephant every night, to soothe him. At Nikolaev Zoo, in the Black Sea port of Mykolaiv, three members of the staff were killed in a bomb strike. 

Lapis tikt op de ruit van een ondergrondse ruimte van waaruit ze de bruine beren in het reservaat kan observeren. In 1998 kwam ze haar eerste in gevangenschap levende bruine beer tegen. Het dier heette Maya en leefde in een kleine kooi bij Bran Castle, dat ook wel bekendstaat als het kasteel van Dracula, in Transsylvanië. Maya had door de extreme stress haar beide klauwen afgebeten. Lapis zocht haar jarenlang op en gaf haar te eten. ‘Toen ze stierf, beloofde ik haar dat er geen andere beren meer op zo’n manier dood zouden gaan,’ vertelt ze. Lapis begon met Libearty Bear Sanctuary ter nagedachtenis aan Maya.

Nu de oorlog voortduurt, krijgt Lapis telefoontjes over andere beren in Oekraïne. Komende week komt als het goed is een 15-jarige, achtergelaten beer aan in het reservaat die werd aangetroffen in een kooi bij een gebombardeerd restaurant. ‘We kunnen de dieren die daar zijn achtergebleven niet in de steek laten,’ zegt ze.

Hulp voor dieren in Oekraïne

Volgens de Verenigde Naties zijn meer dan 3,5 miljoen Oekraïners hun land ontvlucht. En Masha is slechts een van de vele dieren die uit het land zijn geëvacueerd. Op 6 maart werden zeven beren uit het White Rock Bear Shelter in Kiev overgebracht naar een reservaat in het westen van Oekraïne. Verschillende leeuwen en tijgers van het eveneens in Kiev gevestigde Wild Animal Rescue vonden onderdak in een Poolse dierentuin. Veel Oekraïense vluchtelingen hebben hun kat, hond, konijn, hamster of ander huisdier meegenomen naar landen als Roemenië, Polen en Hongarije. Deze landen hebben besloten dat de standaardeisen voor vaccinatie of gezondheidstest nu niet gelden.

Maar er blijven in Oekraïne ook tienduizenden dieren achter, in dierentuinen, op boerderijen, in reservaten, in opvangcentra en op straat. Vooral op plekken waar zwaar wordt gevochten is er nauwelijks voedsel en veel gebieden zijn onbereikbaar voor hulp van buitenaf. Dierentuinen en reservaten melden dat hun dieren trauma’s oplopen door de bombardementen. Ze duiken in elkaar wanneer de sirenes voor het luchtalarm afgaan en bij het geluid van ontploffingen, ze lopen tegen hun hekken aan en laten zelfs hun jongen in de steek. Sommige reservaten melden dat dieren door shock zijn gestorven. In de Kyiv Zoo slaapt een verzorger elke nacht bij een doodsbange olifant om het dier rustig te houden. In de stad Mykolajiv aan de Zwarte Zee stierven bij een bomaanval drie medewerkers van de Nikolaev Zoo.

Beren leven in groepen van ongeveer veertig dieren op het circa 70 hectare grote terrein van Libearty. De beren zoeken hun eigen voedsel in het bos en leren zelfs een winterslaap te houden. ‘In het begin weten ze niet wat ze met hun vrijheid aan moeten,’ vertelt Lapis. ‘Na een poosje gaan ze zich weer als wilde beren gedragen.’

Dierenartsen Valentina en Leonid Stoyanov uit Odessa hebben sinds het begin van de oorlog tientallen wilde dieren en huisdieren gered. Met steun van hun volgers op Instagram en TikTok kunnen ze voedsel kopen voor de dieren in hun opvang en in verschillende opvangcentra in de buurt.

‘Ons leven is totaal verwoest. We hebben geen toekomst meer,’ zegt Valentina. ‘Maar we staan toch elke morgen op en geven niet op. Duizenden in de steek gelaten dieren hebben ons nodig. Ze hebben honger, ze zijn bang en het is niet hun schuld dat het nu oorlog is in ons land.’

De Lange is van plan om deze week naar Oekraïne terug te gaan om een leeuw op te halen die nu als huisdier wordt gehouden in Sambir. Hij wil ervoor zorgen dat de leeuw uiteindelijk terechtkomt in het reservaat van Warriors of Wildlife in de Zuid-Afrikaanse provincie Oost-Kaap.

Over zijn tocht vanuit Roemenië om Masha op te halen zegt hij: ‘Toen ik Oekraïne inreed, was ik blij. Ik was bang, maar ook blij. Het moet gebeuren. Het is gewoon iets dat moet gebeuren.’

Hoe je kunt helpen

Hieronder staan slechts enkele organisaties vermeld die zich inzetten om de dieren in Oekraïne te helpen. Op hun websites vind je meer informatie over hoe jij iets kan betekenen.

- Warriors of Wildlife is de in Oekraïne gevestigde organisatie die Masha bevrijdde
- Libearty Bear Sanctuary is de organisatie in Roemenië waar Masha inmiddels verblijft
- Leonid en Valentina Stoyanov zijn dierenartsen in de Oekraïense stad Odessa die achtergelaten dieren helpen

Natasha Daly houdt zich als redacteur van National Geographic bezig met onderwerpen op het gebied van dieren en cultuur.
Jasper Doest is een Nederlandse fotojournalist die de relatie tussen mensen en wilde dieren onderzoekt. Zijn reportage over entertainment met apen in Japan stond in maart 2020 in National Geographic.

Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op nationalgeographic.com