Toen stukje bij beetje duidelijk werd hoe de wereld eruitzag, werden ook de eerste landkaarten gemaakt. Hoewel de moderne toeschouwer vast moet lachen om sommige historische onjuistheden – zo werd Californië eind achttiende eeuw weergegeven als een eiland –, bevatten veel antieke kaarten ook nauwkeurige details waar we nog altijd de vruchten van plukken.
Op het online platform Oculi Mundi (‘ogen van de wereld’) zijn kaarten en atlassen uit de dertiende tot begin negentiende eeuw nu toegankelijk voor iedereen. Hieronder geven we alvast een voorproefje van wat daar te zien is en wat we van de kaarten kunnen leren – en wat niét.
Middelpunt van het universum
Lange tijd geloofde men dat de aarde het middelpunt van het universum vormde, een theorie van de Griekse astronoom Ptolemaeus (87-ca. 150). Maar hoe die wereld er dan precies uitzag, werd op allerlei verschillende manier weergegeven. Zo introduceerde de Duitse geleerde Sebastian Münster in 1532 een voor die tijd ‘radicaal idee’, aldus Helen Sunderland-Cohen, die de Oculi Mundi-collectie beheert: op Münsters kaart zijn engelen te zien die hendels gebruiken om de aarde te bewegen.
Leestip: De monsters op deze oude zeekaart waren niet zomaar verzinsels
Ook was het weergeven van de ronde vorm van de aarde op plat papier een uitdaging voor cartografen. Daarom maakte de Italiaanse graveur Giovanni Cimerlino in 1566 een hartvormige kaart waarop de Amerika’s nauwkeurig zijn weergegeven. In 1660 publiceerde Andreas Cellarius een van de mooiste atlassen ooit, waarin hij het – correcte – heliocentrische model vergelijkt met het Ptolemeïsche wereldbeeld.
Kaarten als machtsmiddel
Antieke kaarten weerspiegelen vaak de culturele en politieke vooroordelen van hun makers. Kaarten werden namelijk niet alleen gebruikt voor navigatie en educatie, maar ook als machts- en propagandamiddel. Zo werden de grenzen van het rijk van een heerser nog weleens overdreven of werden specifieke handelsroutes uitgelicht om de eigen machtspositie te benadrukken.
Leestip: De eerste kaart van de Noordpool zat vol feiten en fabels
Een belangrijke kaart in de ontwikkeling van de cartografie was die van Johannes Ruysch, die de reis van Christoffel Columbus naar Amerika in 1492 documenteerde en als een van de eersten het Amerikaanse continent weergaf, hoewel niet geheel nauwkeurig volgens moderne normen. Een andere belangrijke bijdrage is de wereldkaart van de Vlaamse cartograaf Abraham Ortelius uit 1603 (te zien op de afbeelding onderaan). ‘Dit was de eerste atlas in de moderne zin van het woord,’ zegt Sunderland-Cohen.
Onjuist of juist?
Geleerden en cartografen maakten de kaarten op basis van de informatie die ze op dat moment tot hun beschikking hadden, ‘waardoor ze in sommige gevallen niet per se onjuist zijn, als je kijkt naar de historische context’, aldus Sutherland-Cohen.
Het zal altijd een uitdaging blijven om een bolvormige wereld weer te geven op papier, maar dankzij het – soms heel creatieve – werk van cartografen in het verleden zijn we een heel eind gekomen.
Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief van National Geographic en ontvang de favoriete verhalen van de redactie wekelijks in je mail.
