Emma en Olivia voor meisjes, Noah en Lucas voor jongens: de lijst met populairste babynamen is in Nederland al jaren onveranderd. Maar hoe zat dat vroeger? Welke namen waren in de Middeleeuwen populair – en welke horen we nog steeds?
Volgens het Meertens Instituut stammen de oudste Nederlandse namen uit de Germaanse tijd. Deze namen bestonden vaak uit twee naamstammen die op verschillende manieren gecombineerd konden worden, wat zorgde voor eindeloze mogelijkheden aan variaties.
De naamstammen Adel- en -bert werden bijvoorbeeld Adelbert (beter bekend als Albert) en van -ger- en -trud maakte men Gertrud (of Geertruida). Ouders combineerden bij het vernoemen van hun kinderen vaak naamstammen: vader Hildebrant en moeder Gertrud noemden hun zoon bijvoorbeeld Gerbrant en hun dochter Hiltrud.
De opkomst van heiligennamen
Vanaf de twaalfde eeuw werden heiligennamen steeds populairder. Deze werden niet van bovenaf opgelegd door de kerk, maar ontstonden door kruistochten, toegenomen heiligenverering, de opkomst van bedelmonniken en vooral de rol van steden.
Leestip: Hoe zag het leven in een middeleeuwse stad eruit?
Heiligennamen verspreidden zich van mond tot mond: een keuze die vaker werd gedreven door status dan door religieuze overtuiging. Daarnaast werden kinderen vaak vernoemd naar familieleden, waardoor de directe link met de heilige na een aantal generaties was vervaagd.
Grote regionale verschillen
Volgens Piet Meertens, een Nederlandse letterkundige en grondlegger van het Meertens Instituut, waren veel middeleeuwse namen regiogebonden. In De Nieuwe Taalgids uit 1954 schrijft hij dat Noord-Holland nog lang zijn Friese karakter behield met veel korte familienamen en patroniemen (vadersnamen).
Utrecht vertoonde juist veel Duitse invloeden, terwijl Dordrecht fungeerde als doorgeefluik voor zuidelijke namen uit Vlaanderen. Veel namen die we nu als ‘gewoon’ beschouwen, ontstonden pas laat in de Middeleeuwen. Pieter werd bijvoorbeeld pas in 1062 voor het eerst gebruikt, Cornelis zelfs pas in 1440.
Het ontstaan van familienamen
Volgens Meertens zorgden de uitdijende middeleeuwse steden ervoor dat men ook steeds meer gebruik ging maken van vaste familienamen. Het oude Germaanse namensysteem met zijn vele combinatiemogelijkheden volstond niet meer.
Bij de adel kwamen vaste familienamen al vroeg voor als teken van rang (zoals Van Teylingen en Van Wassenaer). Maar ook in Dordrecht werden in 1266 al vaste familienamen onder de ‘normale’ burgers gebruikt.
Hoe weten we eigenlijk welke namen populair waren in de Middeleeuwen?
Anders dan nu, bestonden er in de Middeleeuwen geen complete lijsten met persoonsgegevens. Pas in de Franse tijd, onder Napoleon, kwam er een bevolkingsregister waarin voor- en achternamen werden bijgehouden. Daarvoor werden persoonlijke gegevens alleen vastgelegd in kerkelijke registers of in documenten als oorkonden, boeken en rekeningen. Aangezien veel mensen niet konden lezen of schrijven, geven deze bronnen een onvolledig beeld.
Leestip: 5 middeleeuwse beroepen die tegenwoordig niet meer bestaan
Toch zijn er door taalkundigen en historici lijsten samengesteld op basis van deze fragmentarische gegevens, bijvoorbeeld door het analyseren van grote tekstverzamelingen zoals het Corpus Gysseling en het Corpus Middelnederlands.
Neerlandistiek, een online tijdschrift voor taal- en letterkunde, deed onderzoek naar de populairste voornamen uit de dertiende eeuw. Zij baseren zich daarvoor op data van het Corpus Gysseling, waarin juridische en administratieve teksten uit die periode zijn te vinden. Zij kwamen tot twee lijsten met populaire middeleeuwse namen, voor mannen en voor vrouwen.
Populairste namen voor mannen in de Middeleeuwen:
- Johannes (met de vorm Jan als het meest voorkomend)
- Wilhelm (Willem)
- Wouter
- Hendrik (Heinric)
- Boudewijn (Bouden)
- Arnout (Arnoud)
- Aegidius (Gillis)
- Diederik (Diederic)
- Nicolaas (Clais)
- Petrus (Pieter)
Populairste namen voor vrouwen in de Middeleeuwen:
- Margareta (Margriete)
- Elisabeth (Lisebette)
- Catharina (Katelinen)
- Adelheid (Adelise)
- Maria (Marien)
- Magdalena (Magdalenen)
- Agete (Agheten)
- Geertruida (Truden)
- Clementia (Menten)
- Clara (Claren)
Een kanttekening: de resultaten kunnen enigszins vertekend zijn, omdat sommige namen vaker voorkomen door herhaalde vermeldingen in dezelfde tekst of doordat ze verwijzen naar een heilige in plaats van een daadwerkelijk persoon. Toch geven ze een goed beeld van de namen die in de Middeleeuwen gangbaar waren.
Leestip: Vijf gruwelijke middeleeuwse wapens met een nogal bijzondere naam
Tijdloze voornamen
Hoewel de populairste namen van vandaag (zoals Emma, Olivia, Noah en Lucas) op het eerste gezicht heel anders lijken dan die uit de Middeleeuwen, blijken sommige namen verrassend tijdloos.
In 2024 kregen ruim tweehonderd baby’s nog altijd de naam Willem of Maria. Ook Pieter, Hendrik en varianten op Elisabeth blijven populair. Naamgeving zit dus diep in families verankerd en overstijgt generaties. Behalve dan voor Boudewijn, Arnout, Margareta of Magdalena, want die middeleeuwse namen zijn inmiddels bijna verdwenen.
Meer ontdekken? Krijg onbeperkt toegang tot National Geographic Premium en steun onze missie. Word vandaag nog lid!
