Ga in november mee op reis door de geschiedenis bij National Geographic.
Natgeo.nl/historymonth
Toetanchamon was nog maar een tiener toen hij overleed. Voor een farao van het oude Egypte, van wie we mogen aannemen dat hij uitstekend at en zwaar werd bewaakt, was dit een verrassend vroegtijdig einde. Het was ook een historische gebeurtenis, want zijn dood betekende het begin van het einde voor de oud-Egyptische Achttiende Dynastie. Wat kan er zijn gebeurd? Al sinds de Britse archeoloog Howard Carter het graf van Toetanchamon in 1911 in de Vallei der Koningen ontdekte, vragen experts zich af hoe de farao aan zijn einde is gekomen. Een Brits team gaf in 2013 aan het raadsel te hebben opgelost. Zij onthulden hun bevindingen in de documentaire 'Het mysterie van de verbrande mummie'. Maar hebben ze het mysterie werkelijk ontrafeld? Volgens berichten in de Britse pers werkte het team met röntgenopnamen die in 1968 van Toetanchamon werden gemaakt.
Bij een van de berichten staat een afbeelding die lijkt op een CT-scan, maar heel goed een röntgenopname kan zijn die met beeldbewerkingstechnologie is verbeterd. Op de afbeelding is te zien dat het borstbeen ontbreekt en dat de ribben langs de ruggengraat zijn afgezaagd – waarschijnlijk omdat de balsemers van de farao deze botten hebben verbrijzeld en verwijderd. Een echte CT-scan werd uitgevoerd in 2005, onder leiding van de toenmalige directeur van de Opperste Raad voor Oudheden van Egypte, Zahi Hawass. De opnamen werden nooit openbaar gemaakt, maar ze onthulden eveneens de zware schade die aan de borstkas was aangericht en ook een gebroken been. Het was duidelijk dat farao Toetanchamon een of andere zware verwonding had opgelopen.
Bij het Britse onderzoek werd gebruikgemaakt van simulaties van auto-ongelukken om aan te tonen dat een strijdwagen met grote snelheid tegen Toetanchamon kan zijn aangereden terwijl de farao op zijn knieën zat. Het is een plausibel scenario, maar er zijn andere mogelijkheden. Een van de doodsoorzaken die ten tijde van de CT-scan werd geopperd was een ongeluk met een strijdwagen. De farao moet in zijn strijdwagen hebben gereden, tijdens een jachtpartij of in een veldslag—activiteiten die tot de gebruikelijke taken van een oud-Egyptische heerser behoorden. De schade aan Toetanchamons borstkas kan ook verklaard worden door een harde trap van een paard, want de strijdwagen van de farao werd getrokken door paarden.
Of was het een nijlpaard die Toetanchamon doodde? Misschien bevond de farao zich op de verkeerde tijd op de verkeerde plek: te voet jagend in een moeras, waar een nijpaard hem aanviel. Tegenwoordig is het nijlpaard in Egypte uitgestorven, maar in de zuidelijkere gebieden van Afrika zijn deze agressieve, 1360 kilo wegende dieren met hun enorme kaken en scherpe snijtanden berucht om hun aanvallen op mensen. De slachtoffers vertonen soms enorme scheurwonden, diepe steekwonden en verbrijzelde botten – die in combinatie dodelijk zouden zijn. Andere experts opperen de mogelijkheid dat moderne dieven — die waarschijnlijk tijdens de Tweede Wereldoorlog actief waren, toen de tombe van Toetanchamon niet werd bewaakt — de ribbenkast van de farao hebben opengezaagd om de laatste sieraden te verwijderen die nog vastzaten in de plakkerige balsemlaag op de borst van de farao.
Brandbaar materiaal
Die kleverige laag speelt de meest verrassende rol in de onthullingen: de grote hoeveelheid harsen en oliën die over Toetanchamons mummie werd gegoten om de farao voor te bereiden op het hiernamaals, moeten hebben vlamgevat nadat de mummie in verschillende, in elkaar passende en verzegelde sarcofagen was bijgezet. Deze conclusie berust op tests die werden verricht op een stukje vlees van Toetanchamon, dat ten tijde van het onderzoek in 1968 uit de mummie als monster moet zijn weggenomen.
De mummie van Toetanchamon is inderdaad opvallend zwart, maar is de farao werkelijk door vuur geblakerd? Sommige egyptologen denken dat het carbonisatie is geweest—een chemische reactie tussen de mummie en de harsen, bevorderd door de verstikkende warmte in de tombe—die de farao de kleur van Osiris heeft gegeven. Maar vlamgevat? Dat is moeilijk voor te stellen. Allereerst is de mummie van Toetanchamon bewaard gebleven.
Dat kan betekenen dat het vuur fel genoeg was om de farao te blakeren en verschroeien, maar niet heet genoeg om de hele mummie tot as te verbranden. Volgens berichten rondom de onthullende tv-documentaire denken de onderzoekers dat het vuur met een hitte van zo’n 200°C brandde. Een moderne crematie is veel heter en vindt plaats bij temperaturen tussen de 760 en 982°C graden. Maar zelfs als de verschroeiing mogelijk zou zijn geweest, bevat de tombe veel andere bewijzen die tegen het optreden van een brand pleiten.
Toetanchamon droeg een met kralen bezette linnen muts op zijn geschoren hoofd. Als zijn vlees zou zijn verschroeid, zou deze muts dan niet ook door het vuur moeten zijn aangetast? Toetanchamons mummie was bezaaid met sieraden—armbanden, halskettingen, oorhangers, oorringen en ringen om de vingers, en amuletten – allemaal van goud en zilver, waarin halfedelstenen als carneool, lapis lazuli, kwarts en turquoise waren ingezet. Veel van deze sieraden zijn nu te zien in het Egyptisch Museum in Caïro, en geen ervan lijkt te zijn beschadigd door vuur. Bovendien lag Toetanchamon in drie sarcofagen, waarvan de binnenste van massief goud was. Maar de buitenste twee waren gemaakt van verguld hout. Als er binnen in de gouden sarcofaag vuur had gesmeuld, zou dat niet op z’n minst schroeiplekken op de houten sarcofagen hebben moeten achterlaten?
Delicate gewaden
En dan zijn er nog de gewaden. Toen Howard Carter het deksel van de buitenste sarcofaag verwijderde, trof hij een linnen lijkwade aan die was bezaaid met plantenresten—kransen van olijf- en wilgenbladeren en van wilde selderij, stroken papyrus verstrengeld met lotusblaadjes en korenbloempjes, en een krans van korenbloemen bij het hoofd. Deze planten waren delicaat en uitgedroogd, zoals je mag verwachten als ze 3300 jaar geleden zijn geplukt, maar niet verschrompeld door de hitte van vuur. En er is meer. Toen Carter eindelijk bij de binnenste sarcofaag van massief goud was aangekomen, vond hij nog een linnen lijkwade, die over de torso van de farao was gedrapeerd. En onder het glinsterende gezichtsmasker van de farao was een grote, meervoudige krans van kralen, bessen, bloemen en bladeren gelegd. Als er vuur had gesmeuld, dan zou het linnen en de krans toch ook verschroeid moeten zijn geweest, als gevolg van het zinderend hete goud?
Uiteraard hebben veel media de resultaten van het onderzoek verkeerd geïnterpreteerd of zelfs aangedikt. ‘Toetanchamon verongelukt en verbrand’ luidt het soort koppen waarmee lezers moeten worden getrokken. Er worden ook andere en plausibele verklaringen aangevoerd voor deze raadselachtige aspecten van ‘de zaak-Toetanchamon’ en voor de veranderingen die het vlees van de farao zwart hebben gekleurd. Maar het is zeer waarschijnlijk dat Toetanchamon sommige geheimen zal bewaren—waaronder de definitieve doodsoorzaak—zoals hij dat al zo vele eeuwen heeft gedaan.
Lees ook: Zoektocht naar verborgen kamers in graf Toetanchamon hervat
Lees ook: Mummie onthult het allereerste Egyptische balsemingsrecept
Dit artikel werd oorspronkelijk het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com op 7 november 2013. Dit artikel is aangepast op 26 oktober 2018.
