Leiden is een stad waar geschiedenis in de lucht zweeft en je de aftershave van eeuwenoude genieën nog kan ruiken. Achter elke straathoek schuilt een verhaal, vaak in de vorm van muurschilderingen die gedichten en formules uiteenzetten. Als ik zo’n gedicht spot sta ik altijd even stil – ook al is het grootste deel in voor mij onverstaanbare talen geschreven – en na vier jaar in deze stad ontdek ik nog steeds regelmatig een pareltje der letteren op een verborgen plekje in de Leidse straten.
Zo toonde Dirk van Delft, directeur van Museum Boerhaave, me deze muurschildering, die de relativiteitstheorie van Einstein illustreert en de buitenmuur van het museum, op de hoek van de Lange Sint Agnietenstraat, in beslag neemt.
De enige die deze wereldberoemde formule in twijfel durfde te trekken was de Leidse professor Willem de Sitter, die Einstein’s aanname dat het heelal statisch is onderuithaalde. Na urenlange discussies tussen de twee voegde Einstein de omgekeerde ‘V’, ofwel kosmologische constante toe aan de formule. Later, toen bewezen werd dat het heelal altijd uitdijt, en er dus niks statisch of constant is in de kosmologie, noemde Einstein deze toevoeging de grootste blunder uit zijn carrière. “We kunnen uit deze formule dus twee dingen leren,” zegt van Delft, “Dat massa de ruimte kromt, maar ook dat zelfs genieën vooroordelen hebben”.
De Sitter’s ideeën werkten niet in zijn voordeel, maar toch was het die uitdaging, het eindeloos discussiëren met gelijkgezinde collega’s, die Einstein telkens weer naar Leiden lokte. Hij kwam voor het eerst naar Leiden in 1911, en verwees toen al naar de stad als ‘dat verrukkelijke plekje grond op deze dorre aarde’. Nadat hij in 1920 als bijzonder hoogleraar aan de universiteit van Leiden werd benoemd, kwam hij jaarlijks een maand in het Leidse wonen. Om les te geven, te sparren met collega’s en enkele van zijn belangrijkste theorieën verder te ontwikkelen. Vandaag treden wij in zijn voetsporen.
Het begon allemaal in een statig herenhuis aan de Hooigracht, het Lorentzhuis. Hier logeerde hij in 1911 met zijn eerste vrouw Mileva en discussieerde hij met Lorentz over hoe zwaartekracht invloed heeft op tijd. In een brief schreef Lorentz aan Einstein: “Ik weet nog hoe je bij mij thuis je horloge hoger hield en beweerde dat hij daardoor sneller ging lopen”. Later bewees Einstein dan ook dat de tijd trager gaat lopen als de zwaartekracht groter is. Wie Interstellar gezien heeft, weet wat dit betekent.
Ook genieën moeten af en toe een kopje koffie drinken om hun hoofd leeg te maken, dus trokken de twee vrienden regelmatig richting eetcafé de Hooykist, tegenover het Lorentzhuis. Vandaag kan je er een Lorentzmenu of een Einsteinmenu bestellen, om gerechten als ‘Wat de Pot Schaft’, ‘Huilebalk’ en ‘Kom er Bij’ op je bord te krijgen. “Maar dit is niet het enige café in Leiden dat Einstein als marketingconcept gebruikt,” vertelt van Delft. “Het populaire studentencafé aan de Nieuwe Rijn is zelfs vernoemd naar de grote natuurkundige.”
Onze volgende stop is het Kamerlingh Onnes Gebouw. Nu lopen er enkel rechtenstudenten rond, maar ooit was dit een broedplaats van natuurkundige ontdekkingen. Aan de ingang hangt een grote foto van de Leidse big five: de belangrijkste professoren die ooit in Leiden lesgaven. Degene die de band tussen hen allemaal warm hield was Ehrenfest, het kleine, guitige mannetje in het midden van de foto, dat gedurende Einsteins Leidse maanden als diens boezemvriend en gastheer fungeerde.
Zijn vrouw, de Russische wiskundige Tatyana Afanasyeva ontwierp namelijk het bijzondere Ehrenfesthuis, waar Einstein jaarlijks een maand verbleef. Het lijkt aan alle kanten te worden opgeslokt door groene bebossing, enkel de vaalgele wand op de hoek van de Witte Rozenstraat maakt de aanwezigheid van een huis bekend, en de voordeur is – op z’n Russisch – verstopt in de achtertuin.
Het leven lijkt uit deze plek gezogen, maar ooit was het een broeikas van levendige discussies tussen de grootste geleerden ter wereld. Die kwamen van heinde en verre om het wekelijkse colloquium in de woonkamer van Ehrenfest en Tatiana bij te wonen, waar wetenschappelijke problemen aan de kaak gesteld werden. Dan bleven ze logeren en lieten ze hun handtekening achter op de muur van de logeerkamer. Volgens van Delft zitten tussen de warboel van krabbels zo’n vijftien tot twintig handtekeningen van Nobelprijswinnaars.
Als Einstein even wilde vluchten van de drukte bij de familie Ehrenfest, trok hij naar de Oude Sterrewacht, waar zijn vriend Willem de Sitter (directeur van de Leidse Sterrewacht) woonde. Daar spendeerde hij talloze uren, discussiërend over die vervloekte kosmologische constante, of gewoon verdwijnend in de geheimen van het heelal. Starend door de telescoop die er nu enkel nog staat uit nostalgie, met zijn favoriete stoel in achteroverleunende positie – klaar om de inzittende in te wijden in de geheimen van de kosmos.
Wil je zelf deze fietstocht maken? Dit zijn de locaties die we bezochten:
1. Muurschildering Museum Boerhaave: Lange Sint Agnietenstraat 10
2. Lorentzhuis: Hooigracht 48b
3. Eetcafé de Hooykist: Hooigracht 49
4. Kamerling Onnes Gebouw: Steenschuur 25
5. Ehrenfesthuis: Witte Rozenstraat 57
6. Oude Sterrewacht: Sterrenwachtlaan 11
