Of het nou gaat om de (Amerikaanse) politiek of de Oscars, dankzij de #MeToo-beweging is er veel aandacht voor de relatie van vrouwen tot macht. Waarom zijn traditionele machtsposities voor veel vrouwen nog steeds onbereikbaar? Hoe kunnen vrouwen binnen de bestaande systemen (of desondanks) hun eigen doelen bereiken?
Het is op zich niet moeilijk om inspirerende vrouwen te vinden die machtsposities bekleden in de hedendaagse samenleving. Maar het is ook zinvol om te bedenken dat we niet alleen hoeven te kijken naar degenen die hier en nu leven.
Omdat geschiedschrijving vooral een aangelegenheid was van mannen die over mannen schreven, en vrouwen vaak alleen in beeld kwamen als ze zwart werden gemaakt, schetsen de overgeleverde verhalen mogelijk niet altijd een accuraat beeld van het leven duizenden jaren geleden. Toch zijn er in de geschiedenis genoeg voorbeelden te vinden van machtige vrouwen.
Dus vroegen we drie vooraanstaande historici naar hun ideeën over de macht van vrouwen in de Oudheid, en over wie die het best wist te gebruiken.
ZACHTE KRACHT
“Het gebeurt maar al te vaak dat er bij macht alleen wordt gedacht aan de publieke, politieke sfeer,” zegt Aneilya Barnes, hoogleraar Klassieke Oudheid aan de Amerikaanse Coastal Carolina University.
“Omdat in die sfeer bij uitstek de mannen aan de touwtjes trekken, raakten mannen en macht met elkaar vereenzelvigd. Ik zou het breder willen zien, en willen stellen dat invloed ook een vorm is van macht.”
Cleopatra (69 v.Chr. - 30 n.Chr.) staat dankzij eeuwenoude geschriften en veel minder oude Hollywoodfilms te boek als de ultieme verleidster. Cleopatra was de laatste telg van de Ptolemeïsche dynastie die bijna driehonderd jaar de heerschappij in Egypte had. Ze verstevigde haar positie, en de onafhankelijkheid van haar koninkrijk, door de invloed die ze had op de Romeinse heersers Julius Caesar en Marcus Antonius, twee van de machtigste Westerse mannen van die tijd.
Volgens Barnes wordt de status van Cleopatra ten onrechte toegeschreven aan alleen haar seksualiteit. Zij vindt dat idee “absurd” en wijs erop dat “Caesar alle vrouwen kon krijgen die hij maar wilde". Volgens Barnes was de reden dat de keizer de kant van Cleopatra koos in haar strijd met haar broer-echtgenoot, die bijna uitliep op een burgeroorlog, niet dat zij sexyer was, maar dat “hij wist dat zij de kracht had om de troon te winnen en te behouden".
Of zij nou invloed had vanwege haar intelligentie of haar sexappeal (of beide), het valt niet te ontkennen dat Cleopatra daar in ruime mate over beschikte. Dankzij haar invloed-als-macht-strategie bleef Egypte een eenheid en bleef het onafhankelijk in een tumultueuze tijd. Het vestigde voor duizenden jaren haar reputatie.
STRIJDENDE KONINGINNEN
Yurie Hong, universitair hoofddocent voor zowel classics als gender, women's and sexuality studies aan de Amerikaanse Gustavus Adolphus University, kiest een andere invalshoek.
“Macht wordt meestal gedefinieerd als het hebben van zeggenschap en gezag,” stelt zij. “Invloed is een vorm van macht, maar het is niet hetzelfde als directe zeggenschap en gezag hebben over anderen.”
Hong noemt de Griekse koningin Artemisia van Halicarnassus uit de vijfde eeuw voor Christus als voorbeeld van een vrouw met directe macht. Artemisia, een gerespecteerde scheepsbevelhebber, sloot een bondgenootschap met de Perzen tegen de Grieken. Ze zou haar bondgenoten echter hebben verraden toen in 480 v.Chr. een nederlaag tijdens de cruciale Slag bij Salamis onontkoombaar leek. Toch deed dat niet af aan de bewondering die zowel de Grieken als de Perzen voor haar hadden. Dat gold met name voor de Perzische koning Herodotus, die haar prees om haar schranderheid en haar advies opvolgde, volgens de geschiedschrijver Herodotus. [Lees het boek In Praise of Difficult Women: Life Lessons from 29 Heroines Who Dared to Break the Rules.]
Hoewel Artemisia waarschijnlijk de bekendste is, noemt Hong ook andere krijger-koninginnen, zoals de Keltische koningin Boudicca die rond 60 v.Chr. in opstand kwam tegen de Romeinse kolonisatie van Brittannië, of Tomyris, koningin van de Massageten, een nomadenvolk in Centraal-Azië, die in 530 v.Chr. de Perzische koning Cyrus de grote versloeg.
“Zij is mijn favoriet,” zegt Hong over Tomyris.
BESTE VAN TWEE WERELDEN
“Wat wij macht vinden is niet altijd hetzelfde als wat macht was voor mensen in andere tijdperken en op andere plaatsen,” waarschuwt Amy Gansell, hoogleraar kunstgeschiedenis aan de Amerikaanse St. John's University.
De oude Mesopotamische stadstaten van Soemer kenden bijvoorbeeld heersers die een soort koningen en koninginnen waren. Maar zij hadden niet alle macht in handen, die was zowel direct als indirect verspreid over een complexe structuur.
“Er was een soort overlap in de relatie tussen de tempel en het paleis, omdat politieke figuren en leden van de koninklijke familie ook een belangrijke religieuze rol speelden,” stelt Gansell.
Een voorbeeld daarvan was Enheduanna (2285 - 2250 v.Chr.), een prinses die hogepriesteres werd van Ur, een van de machtigste steden van Soemer. Door haar overgeleverde gedichten en gebeden is zij de eerste dichter in de geschiedenis van wie een naam bewaard is gebleven en heeft zij nog steeds invloed als religieuze en literaire figuur. Ze speelde ook een politieke rol, omdat haar werk er specifiek op gericht was om de verschillende Soemerische stadstaten te verenigen.
“Haar bestaan wijst ons op het feit dat vrouwen ook al vroeg in de geschiedenis beslist ook een rol buitenshuis speelden,” stelt Gansell. Enheduanna werd gerespecteerd en was een bekende figuur. Ze was “machtig, en niet alleen in het politieke domein: rituelen ondersteunen de politiek en andersom.”
AAN TAFEL PLAATSNEMEN
Hoewel er waarschijnlijk veel te leren valt van deze machtige vrouwen, vormen zij slechts het topje van de ijsberg.
“Een van problemen met de aandacht voor machtige vrouwen in de geschiedenis,” zegt Barnes, “is dat we daarmee uit het oog verliezen hoe belangrijk gewone vrouwen waren en welke rol zij dagelijks speelden binnen hun gemeenschappen en gezinnen.”
En Hong wijs erop dat sommige vrouwen misschien hogerop komen, maar dat dit niet altijd een verbetering van de positie van alle vrouwen inhoudt. “Als je binnen de bestaande structuur meer macht krijgt, kun je ervoor kiezen om daar gebruik van te maken, om de situatie in stand te houden, of om te proberen die te veranderen,” zegt ze. “Maar als je probeert de situatie te wijzigen, verlies je mogelijk ook weer macht.”
“We moeten onze denkwijze veranderen als we beter inzicht willen krijgen,” voegt Gansell eraan toe. “Als het logisch begint te worden, moeten we dieper gaan graven.”
Uiteindelijk is doorgaan met vragen stellen en onderzoeken de enige manier waarop we de stemmen die normaalgesproken buiten beschouwing blijven in de geschieden hoorbaar kunnen maken. De namen van die vrouwen zijn misschien verloren gegaan, maar zij maakten de wereld mogelijk die we nu kennen.
“Totdat we die enorme gaten in de geschiedenis hebben gedicht, blijft die geschiedschrijving altijd hetzelfde”, stelt Barnes.
