Wanneer begon de mens voor het eerst cacaobonen te verbouwen? Dat is niet alleen een zoet raadsel, maar ook een vraag die biologen en antropologen zich al lange tijd stellen. Zij willen weten waarom cacao in de oude Meso-Amerikaanse beschavingen als die van de Maya’s en Azteken zo belangrijk werd. In beide culturen had cacao (en chocolade) zo’n hoge status dat het bij religieuze ceremoniën en als munteenheid werd gebruikt.
Archeologische vondsten wijzen erop dat cacao voor het eerst zo’n 3900 jaar geleden in Meso-Amerika werd gebruikt. Archeologen hebben altijd aangenomen dat de Meso-Amerikanen de eersten waren die de bonen niet alleen gebruikten maar ook verbouwden.
Nu wordt in een nieuw onderzoek dat in het tijdschrift Communications Biologyis verschenen, geopperd dat cacao voor het eerst rond 3600 jaar geleden werd gedomesticeerd – en niet in Meso-Amerika.
In een zoektocht naar de oorsprong van gedomesticeerde cacaobonen analyseerden onderzoekers het genoom van zo’n tweehonderd cacaovariëteiten en bepaalden daarna hun onderlinge verwantschap. In de resultaten speurden ze naar hét kenmerk van domesticatie: genetische differentiatie.
Wanneer een plant wordt gedomesticeerd, beginnen mensen hem te selecteren op zijn meest gewilde eigenschappen door hem telkens weer opnieuw te planten, waarbij stelselmatig wordt geselecteerd op aspecten als grootte en smaak. Het resultaat is dat de genen van een gedomesticeerde plant veel minder variaties bevatten dan die van zijn wilde verwanten.
Een veelbelovende kandidaat voor deze vroege domesticatie was de Criollo-boon – de kostbaarste cacaovariëteit ter wereld – die door de oude Maya’s werd verbouwd. Deze extreem zeldzamevariëteit (waarvan slechts vijf procent van de chocola in de wereld wordt gemaakt) is bij cacaofans geliefd om zijn diepe en complexe smaak. En botanici weten dat de Criollo-bonen die in Midden-Amerika groeien, opvallend verschillen van cacaobonen in het Amazonebekken.
“Als we de verschillende populaties van cacaoplanten met elkaar vergelijken, is de Criollo de enige variëteit die een zeer hoge mate van genetische differentiatie vertoont en daarmee aansluit op een domesticatie-episode,” zegt Omar Cornejo, bevolkingsgeneticus aan de Washington State University en hoofdauteur van het nieuwe onderzoek.
Volgens Cornejo lijken de eerste cacaotelers de Criollo te hebben afgeleid van een oerverwant genaamd Curaray. Terwijl ze de bonen generatie na generatie teelden, begon de smaak licht te veranderen en steeg ook het gehalte aan theobromine – het bestanddeel waaraan chocola zijn bittere en opwekkende eigenschappen heeft te danken. Ook de kwetsbaarheid voor ziekten nam toe, waardoor de plant snel zeer zeldzaam werd.
Volgens Cornejo moet de domesticatie van de cacaoboon ergens tussen 2400 en 11.000 jaar geleden hebben plaatsgevonden. En het “meest waarschijnlijke scenario” was dat dit rond 3600 jaar geleden gebeurde. Verrassend genoeg bleek de Criollo voor het eerst in Zuid-Amerika (in het huidige Ecuador) te zijn gedomesticeerd, niet in Midden-Amerika, zoals tot nu toe werd aangenomen.
Maar hoe kwam de cacao van het Amazonebekken in Meso-Amerika terecht? In een andere, onlangs gepubliceerde studie wordt een mogelijk antwoord op die vraag gegeven. Archeologen vonden de oudste aanwijzing voor het gebruik van cacao in Amerika op stukken steen en aardewerk op vindplaatsen van de Mayo-Chinchipe-cultuurin Ecuador. De voorwerpen zijn circa 5300 jaar oud – 1700 jaar ouder dan de bewijzen uit Meso-Amerika. En omdat de Mayo-Chinchipe-cultuur contacten onderhield met volken langs de Pacifische kust, is het aannemelijk dat ze cacaobonen verhandelden met mensen die de bonen noordwaarts naar Meso-Amerika hebben gebracht.
Cacao “sloeg al zeer vroeg aan en werd vermoedelijk in noordelijke richting door boeren verspreid die cacaobomen aanplantten in het huidige Colombia en uiteindelijk in Panama en andere delen van Midden-Amerika en zuidelijk Mexico,” zei Michael Blake, medeauteur van het onderzoek, in een persverklaring. Dit is een nieuwe ontstaansgeschiedenis voor chocolade – en een zoet geschenk voor diegenen die meer willen weten over de manier en op welke momenten waarop dit ingrediënt in oude tijden werd gebruikt.
Freelance-wetenschapsjournaliste Erin Blakemore is de auteur van het boek The Heroine's Bookshelf. Volg haar op Twitter.
Lees ook: Hier maken ze chocolade zoals de oude Maya’s
Lees ook: De beste chocolaterías in Spanje
