Ik sta op de drempel naar Armageddon, maar we kunnen er niet in.
“Deze sleutel past niet,” zegt mijn gids terwijl hij aan een doodgewoon hangslot rammelt, alsof dat iets zou helpen. “Ze moeten het slot hebben vervangen.”
We kijken elkaar aan met een gezichtsuitdrukking die zegt: “Oké, wat nu?” Vanaf de noordingang van de White Sands Missile Range in New Mexico hebben we een halfuur in een pick-up door een met struiken bezaaid landschap gereden om deze plek te bereiken. En nu staren we naar een hek dat in beide richtingen en in een wijde boog in de verte verdwijnt en een omheining van anderhalve kilometer lang rond een van de belangrijkste plekken in de geschiedenis van de mensheid vormt: het ‘ground zero’ van de allereerste kernexplosie.
Het is warm, hier in deze boomloze en in de zon blakende oven, die bekendstaat als het Tularosa Basin – maar natuurlijk niet zo heet als bijna 75 jaar geleden. Om half zes in de ochtend van de zestiende juli 1945 verzengde een vuurbal die ongeveer half zo heet was als het oppervlak van de zon de grond van dit bassin en luidde het atoomtijdperk in.
Maar op dit moment maak ik me zorgen dat ik hier helemaal voor niets ben gekomen.
Drew Hamilton, al tien jaar publieksvoorlichter van de White Sands Missile Range, heeft een plan.
“Ze hebben een reservesleutel in de brandweerkazerne,” zegt hij. “Die kunnen we wel lenen.”
“Geweldig!” zeg ik. “Waar is de brandweerkazerne?”
“Bij de noordingang!” antwoordt hij opgewekt.
Mijn enthousiasme begint te tanen, maar ik besluit om de onverstoorbare houding van Hamilton over te nemen. We stappen weer in de witte pick-up en rijden al hobbelend de hele weg terug.
Ik zie het kale landschap aan me voorbijtrekken. De zijde- en agaveplanten schieten in een waas door mijn blikveld, tegen de achtergrond van de blauwe Sacramento Mountains aan de horizon. Ik heb een flinke reis moeten ondernemen om hier te komen, maar de eerste atoombom die hier tot ontploffing werd gebracht, legde een nóg grilliger pad af.
In de vroege jaren veertig waren Amerikaanse inlichtingendiensten in het bezit van een angstaanjagend geheim: ze wisten dat nazi-Duitsland koortsachtig probeerde een kernbom te ontwikkelen.
Aangespoord door een alarmerende brief van Albert Einstein, gaf president Franklin Roosevelt opdracht om een alomvattend kernwapenprogramma op te zetten. De man die de leiding kreeg over het opbouwen van een landelijk netwerk van ultrageheime installaties was landmachtgeneraal Leslie R. Groves, een ingenieur die kort daarvoor had toegezien op de bouw van het Pentagon. Het was Groves die theoretisch fysicus J. Robert Oppenheimer uitkoos als wetenschappelijk leider van het project. De uiteindelijke test van het atoomwapen zelf zou onder leiding staan van Harvard-natuurkundige Kenneth Bainbridge. (Hoe Einsteins werk aan een efficiënte koelkast leidde tot zijn beroemde brief aan Roosevelt.)
Van de staat Washington tot Tennessee werkten zo’n 130.000 Amerikanen aan het project, maar bijna niemand van hen wist waar het precies om ging. Het zenuwcentrum van het megaproject was het slaperige dorpje Los Alamos in New Mexico, boven op het Pajarito Plateau. Daar werden de ouderwetse gebouwtjes van een jongensschool – die Oppenheimer als kind had bezocht – omgetoverd in een campus waar wetenschappers en ingenieurs werkten aan de theorie, het ontwerp en de uiteindelijk constructie van een apparaat dat voorlopig ‘The Gadget’ – ‘Het Geval’ – werd genoemd.
En 150 kilometer verder naar het zuiden, in de afgelegen woestijn onder Albuquerque, legde men de sobere infrastructuur aan die nodig was om het resultaat van al dat werk, een atoombom, in elkaar te zetten en te testen. Het programma werd ‘Manhattan’ genoemd en de eerste testexplosie ‘Trinity’ – ‘Drieëenheid’.
Waarom Trinity? Het was Oppenheimer, een nogal erudiete figuur, die de naam had bedacht, maar zijn latere verklaring was erg vaag, zegt Bob Eckles, die dertig jaar lang als publieksvoorlichter op de White Sands Missile Range werkte maar als gepensioneerde nog altijd de man is die je alles over Trinity kunt vragen.
“Naar eigen zeggen wist hij het niet meer precies,” zegt Eckles. “Hij herinnerde zich dat hij destijds wat gedichten van John Donne had gelezen en dat één versregel hem was bijgebleven: ‘Ransel mijn hart, o driepersoonsgod.’ Vandaar kwam hij op de naam ‘Drieëenheid.’”
Eckles en ik spreken elkaar in de voorkamer van zijn huis in Las Cruces, een stadje dat tegen de zuidwestgrens van de White Sands Missile Range ligt gedrukt. Hij is hier een beetje een legende en is als vrijwilliger nog altijd beschikbaar voor vragen op de twee dagen per jaar dat het Trinity-testterrein toegankelijk is voor het publiek – op de eerste zaterdagen van april en oktober.
“Deze plek was niet de meest voor de hand liggende keuze voor Trinity,” zegt Eckles. “Er werden meerdere andere locaties overwogen: Colorado, de barrière-eilanden voor de zuidkust van Texas en zelfs een van de Channel Islands voor de kust van Zuid-Californië. Maar White Sands lag per slot van rekening in the middle of nowhere en ook relatief dichtbij Los Alamos, waar de overheid al een oefenterrein voor bombardementen en artillerie had.”
De Trinity-test was oorspronkelijk op de vierde juli gepland, maar die datum werd opgeschoven omdat de experts aan het Geval bleven sleutelen.
De mechanica achter de zwaarste explosie sinds de uitbarsting van de vulkaan Krakatau was tegelijkertijd oogverblindend complex en verbijsterend simpel. Kort gezegd bestond het hart van het bolvormige Geval, met een doorsnede van anderhalve meter, uit een ronde kern van plutonium met een gewicht van zes kilo. Plutonium is een uiterst radioactief en vrij instabiel element dat in een kernreactor uit uranium wordt vervaardigd. De kern moest worden samengeperst tot de grootte van een golfballetje, waardoor het plutonium een kritische massa zou bereiken en een ongecontroleerde en explosieve kettingreactie op gang zou komen.
Maar hoe pers je een kern van plutonium ter grootte van een softbal samen tot een golfballetje? Welnu, je plaatst de kern in het centrum van een grotere bal, omringt die met ruim tweeduizend kilo aan hoogexplosieve springstof – in 32 aparte bommetjes – en zorgt ervoor dat ze in dezelfde milliseconde ontploffen. De drukstoot die van alle kanten door de ontploffing wordt uitgezonden, perst de plutoniumkern ineen tot een extreem dichte en radioactieve golfbal. In die dagen waren er nog geen digitale schakelaars, dus al die bommetjes moesten met draadjes worden verbonden aan één enkele schakelaar, die zich op acht kilometer afstand in een bunker ten zuiden van het epicentrum bevond. Elk draadje moest natuurlijk exact dezelfde lengte hebben.
In betonnen bunkers die soms op minder dan 750 meter van ‘ground zero’ lagen, installeerden wetenschappers oscilloscopen, stralingsmeters en een hele reeks camera’s, waaronder een 35-mm-filmcamera van Mitchell (het type waarmee zes jaar eerder de film Gone With The Wind was gedraaid) en ook Fastax-camera’s, waarmee 10.000 beeldjes per seconden konden worden opgenomen.
In New Mexico valt de maand juli in het regenseizoen, maar uit weersvoorspellingen op lange termijn bleek dat de zestiende juli een relatief droge dag zou worden. De datum stond vast. Op 12 juli vertrok een Packard-sedan uit Los Alamos en reed over slingerende bergweggetjes en door uitgestrekte vlakten naar de testlocatie. Op de achterbank lagen de beide helften van de plutoniumkern van het Geval, verpakt in een kistje met gaatjes erin, alsof het ding moest kunnen ademen.
De volgende dag, vrijdag de dertiende, vertrok een truck met aan boord het anderhalve meter grote omhulsel vanuit Los Alamos naar de White Sands Missile Range. Het ‘uur nul’ zou over minder dan drie dagen aanbreken.
Laatste ooggetuigen
“Laten we nog een tussenstop maken voordat we die sleutel ophalen,” zegt Drew Hamilton. We volgen een stoffig weggetje richting een donker huisje dat zich op ruim drie kilometer van ground zero bevindt.
We stoppen bij de bescheiden ranch, die in 1922 door boer Schmidt werd gebouwd en in 1944 door het leger werd geconfisqueerd. Op een oude foto zie je een sergeant met de naam Herb Lehr door de voordeur van het huisje stappen terwijl hij de plutoniumkern van de bom vasthoudt met de nonchalance van een kind dat zijn nieuwe broodtrommeltje bij zich draagt. In die kamer werd ’s werelds eerste atoombom uiteindelijk in elkaar gezet.
We hebben geen sleutel om het huisje binnen te gaan, dus loop ik van raam naar raam, zet mijn handen tegen het glas en tuur naar binnen. Als ik dat 75 jaar geleden zou hebben gedaan, zou ik – ondanks het plastic dat over de ramen was gespannen om het woestijnzand buiten te houden – hebben gezien hoe een team van drie wetenschappers ijverig de onderdelen van de plutoniumkern in elkaar zette.
Op zaterdag werd de kern in het Geval geplaatst. Met een zware kraan werd het geheel daarna op een dertig meter hoge stalen toren geïnstalleerd, die was vervaardigd door een bedrijf in Pittsburgh en door genietroepen van het leger was opgebouwd.
Daarna was het tijd voor de laatste voorbereidingen: draden werden verbonden, circuits getest en opnieuw getest... De meeste telemetrische apparatuur en het ontstekingsmechanisme waren al in mei aan allerlei tests onderworpen, toen medewerkers op een kleine honderd meter afstand van het epicentrum honderd ton TNT tot ontploffing brachten. Niemand van de aanwezigen had ooit zó’n gewelddadige explosie gezien, gehoord of gevoeld.
We zetten onze reis naar de brandweerkazerne voort. Zelfs in de met airconditioning uitgeruste truck sijpelt de intense hitte van New Mexico de wagen binnen. Ik probeer me voor te stellen hoe een gewone soldaat uit Chicago of New York hier ratelslangen probeerde te ontwijken of voor de verzengende zon probeerde te schuilen.
Helaas is er niemand meer die ik persoonlijk vragen kan stellen over dat soort ervaringen. Toen ik eind 2019 aan de voorbereiding voor dit verhaal begon, wist ik dat er nog enkele ooggetuigen van de Trinity-test in leven waren. Maar de uitbraak van COVID-19 doorkruiste mijn plannen om deze mensen op te zoeken, en in de loop der weken en maanden bereikte mij triest nieuws.
Ik had gehoopt om Bob Carter, die op een lager niveau als natuurkundige in Los Alamos had gewerkt, te vragen over die ongeoorloofde trip op de motor. Door het holst van de nacht en met een vriendin achterop was hij naar een afgelegen heuveltop gereden om de kernexplosie te kunnen bekijken. Carter overleed op 7 april op 100-jarige leeftijd (niet aan het coronavirus).
Het was ook te laat om Fred Vaslow te spreken te krijgen, die zijn laatste rantsoen aan benzinebonnen gebruikte om samen met wat vrienden vanuit Los Alamos naar de testlocatie te rijden. Zij aanschouwden de explosie vanaf een heuvel, zagen de stofwolk in hun richting komen en “maakten zo snel als we konden dat we wegkwamen,” zoals hij een andere interviewer had verteld. Hij was 101 toen hij in maart overleed.
Ik miste ook een gesprek met chemicus Robert J.S. Brown (95), die zich herinnerde hoe hij in Los Alamos aan het squaredansen was met Enrico Fermi, de natuurkundige die er in Chicago in slaagde de eerste gecontroleerde nucleaire kettingreactie op gang te brengen.
En dus zal er op de 75ste verjaardag van de Trinity-test niemand meer aanwezig zijn die op die druilerige ochtend in de woestijn of de omringende heuvels getuige was van de test.
De ‘big bang’
De test was gepland op 16 juli om vier uur ’s ochtends, maar door de nachtelijke regen liep het project vertraging op. Oppenheimer, Groves en Bainbridge vonden het vreselijk om de test te moeten uitstellen. Afgezien van de overduidelijke militaire gevolgen zou ook een groot deel van de bedrading moeten worden ontmanteld. Bovendien stond een delegatie VIP’s op een afstand van ruim twintig kilometer op een heuvel te wachten, onder wie Fermi en collega-natuurkundigen Edward Teller en Richard Feynman. Eveneens aanwezig in het selecte gezelschap: Klaus Fuchs, een in Duitsland geboren, Britse natuurkundige die in werkelijkheid spioneerde voor de Sovjet-Unie.
Het nieuwe tijdstip voor de test werd nu op half zes ’s ochtends gezet. Op een afstand van acht kilometer van ground zero zag Oppenheimer in zijn bunker toe op de aftelprocedure, die via luidsprekers werd omgeroepen. Iedereen kreeg hetzij een lasbrilletje hetzij stukjes glas uit een lasmasker op een frame van karton uitgereikt. En iedereen kreeg hetzelfde devies: kijk niet direct naar de ontploffing. Pas na de eerste explosie mocht je je omdraaien en kijken wat er verder gebeurde.
Op hun afgelegen heuveltoppen stonden degenen die de aftelprocedure niet konden horen op het punt het voor gezien te houden. Tegen half zes ’s ochtends waren sommigen al weer op weg naar hun auto om naar huis te gaan.
Maar toen lichtte de zon op en beroerde de aarde.
Het relaas van de vele ooggetuigen is opmerkelijk eensluidend. Ze zagen een witte flits die feller dan de middagzon leek te zijn. De hele vallei, van de struikjes in de buurt tot de bergtoppen in de verte, baadde in het licht, alsof het midden op de dag was, maar dan in extreem scherp contrast.
Het licht bescheen ook een snel uitdijend, eivormig gevaarte dat aanvankelijk opvallend symmetrisch was maar na een paar seconden aan de randen begon om te krullen. Een zuil van vuur steeg omhoog en breidde zich daarna uit tot een uivormige wolk die de top van de nu beruchte paddenstoelwolk vormde.
De wolk scheen enkele seconden lang in een merkwaardig paars licht, het teken dat gas en stof door intense straling werd gebombardeerd. Daarna begon het gevaarte van binnenuit een oranjekleurige gloed uit te stralen terwijl de temperaturen daalden van onvoorstelbaar tot verbijsterend hoog.
Op de grond breidde de schokgolf van de Trinity-bom zich in grillige patronen uit. Terwijl hij acht kilometer van het epicentrum vandaan buiten de zuidelijke bunker stond, werd natuurkundige George Kistiakowsky, die had gewerkt een het implosiemechanisme van het Geval, omver geblazen. Maar in het huisje op de ranch, op slechts drie kilometer van het epicentrum, werden niet meer dan een paar deuren en vensters beschadigd. Op de plek waar de VIP’s stonden, ruim 25 kilometer van de testlocatie, voelden de aanwezigen weinig meer dan een diep gerommel en een korte hitteflits op de huid van hun blote handen.
De flits was tot in Albuquerque te zien. In Gallup, een kleine driehonderd kilometer ten noordwesten van het epicentrum, was de dreun van de explosie nog zó luid dat de plaatselijke brandweer uitrukte naar het naburige Fort Wingate, in de veronderstelling dat de daar opgeslagen munitie in de lucht was gevlogen.
Zoals was voorspeld, dreef de stofwolk van Trinity op de heersende wind in noordoostelijke richting weg. Omdat de paddenstoel opsteeg tot een hoogte van vierenhalve kilometer (veel hoger dan was verwacht), maakte men zich enigszins zorgen over een wijdverbreide radioactieve fall-out. Maar die zorgen waren voor later. Voor de ooggetuigen die zich die ochtend rond de Trinity-testlocatie hadden verzameld, was het de pure vernietigingskracht die hen sprakeloos maakte. (Bekijk de gevolgen van nucleaire tests in het oosten van Kazachstan voor de plaatselijke bevolking.)
“Een paar mensen moesten lachen, sommigen huilden, maar de meesten waren stil,” zou Oppenheimer later zeggen. “Ik herinnerde me een versregel uit het hindoeïstische epos Bhagavad Gita: ‘Nu dan word ik de Dood, de verwoester van werelden.’”
Geen weg terug
We zijn terug bij de poort. De sleutel van de brandweer past net zo min als die van Hamilton. Mijn gastheer neemt daarom het heft in eigen hand. Letterlijk. Terwijl ik de ketting strak houd, worstelt hij met een grote betonschaar. Kletterend vallen de ketting en het slot op de grond.
“Zo,” zegt hij triomfantelijk. “Welkom bij Trinity!”
Ik loop de laatste meters enigszins bergafwaarts naar de plek waar het Geval tot ontploffing is gebracht. De krater is een brede, verrassend ondiepe, schotelvormige kuil. Op het diepste punt meet het gat dat Trinity in de woestijnbodem heeft geslagen slechts iets van drie meter. Het dertig meter hoge kussen van lucht onder de toren voorkwam een diepere inslag.
De zuil en paddenstoelvormige wolk van Trinity bestonden voornamelijk uit woestijnzand. De toren, tientallen meters koperkabel en natuurlijk het Geval zelf werden ook huizenhoog de lucht in geblazen en verdampten. Van de zes kilo nucleair materiaal in het Geval is naar schatting slechts een massa ter grootte van een paperclip daadwerkelijk in pure energie omgezet. Dit resulteerde in een explosie met een kracht van 21 kiloton TNT.
Terwijl ik de 3,7 meter hoge, zwarte obelisk in Trinity’s hypocentrum nader, voel ik me net de astronauten die in Stanley Kubricks 2001: A Space Odyssey op de maan naar een monoliet lopen. Dit monument werd midden jaren 1960 gemaakt van brokken lavasteen afkomstig van een uitgestrekt lavaveld langs de oostelijke grens van White Sands. Op een grote plaquette staat de tekst: “Trinity Site, where the world’s first nuclear device was exploded on July 16, 1945.” Op een andere, kleinere plaquette staat dat de plek een nationaal historisch monument is. Het herinnert eraan dat de National Park Service jarenlang rechtsbevoegdheid probeerde te krijgen over de Trinity-locatie.
Het is vandaag windstil in White Sands. Maar bij de voet van dit spookachtige rustieke monument, voelt het alsof alle zuurstof wordt weggezogen.
Eckles vertelt dat een bevelhebber ooit beweerde dat de Trinity-locatie na Bethlehem, de geboorteplaats van Christus, de belangrijkste plek van de wereld is. Dat klinkt misschien gek, maar sta er eens bij stil: dit is de plek waar de moderne wereld in het vuur werd gesmeed. Bijna elk groot internationaal conflict sinds 1945, elke Koude Oorlog-nachtmerrie over een holocaust die ons boven het hoofd hing, elke door paranoia gevoede vergaloppering van politici die de kernbom vreesden, elk incident waarbij de mensheid nipt aan zelfverbranding ontkwam, de angst van elk kind dat schuilen onder een schoolbank misschien niet genoeg is, werd gevoed door de verschroeide wortels die zich vanuit Trinity uitstrekken. (Foto’s van Hiroshima en Nagasaki tonen de vernietigende kracht van atoombommen.)
“Veel mensen zeggen dat ze deze plek al hun hele leven hebben willen bezoeken,” zegt Hamilton wanneer hij de poort achter ons sluit. Van een stuk ketting maakt hij een tijdelijk slot. “Als je Trinity eenmaal hebt bezocht, hoef je naar mijn idee niet meer terug te komen.”
Trinity blijft je namelijk achtervolgen.
