Vorige eeuw ontstond in de Sovjet-Unie een even radicaal als visionair plan: de loop van de grote Siberische rivieren, waaronder de Ob, Irtysj en Jenisej, moest worden omgekeerd. Zo zouden ze niet meer uitmonden op de Noordelijke IJszee, maar zuidwaarts in Centraal-Azië stromen. Wat was de aanleiding voor dit prestigieuze plan?

In de Sovjettijd was er een grote behoefte aan meer landbouwgrond. Op de droge steppen van Oezbekistan, Kazachstan en Turkmenistan werden enorme katoenplantages aangelegd, omdat de Sovjet-Unie graag zelfvoorzienend wilde zijn op dit gebied.

De rivieren in de regio, zoals de Amu Darja en Syr Darja, leverden echter niet genoeg water voor de dorstige katoenplanten en andere landbouwgewassen. Het Aralmeer begon daarom snel te krimpen, terwijl ook de waterstand van de Kaspische Zee daalde.

Kanalen van honderden kilometers

In plaats van te denken in problemen, kwamen Sovjetwetenschappers met oplossingen. Al in 1933 opperde energiedeskundige en politicus Gleb Krizjanovski het idee om de Siberische rivieren om te leiden. Dat plan werd opgemerkt door Jozef Stalin, die het ministerie van Waterhuishouding de haalbaarheid ervan liet onderzoeken.

Leestip: Hoe diep kun je in de aarde boren? De Sovjet-Unie testte het

Zo werden er plannen geschetst voor kanalen van honderden kilometers lang, met sluizen en dammen die enorme hoeveelheden water tegen de zwaartekracht in moesten pompen. De bouw zou tientallen jaren duren en duizenden arbeiders vergen.

Het project kreeg ook een ideologische lading: de mens, gewapend met socialistische wetenschap, zou de natuur onderwerpen en de droogte verdrijven. Er verschenen propagandaposters waarop groene akkers in Centraal-Azië contrasteerden met de bevroren leegte van Siberië. De boodschap was duidelijk: het water moest daarheen waar het het hardst nodig is.

Chroesjtsjov stelde uit, Brezjnev zette door

Toen de gematigdere Sovjetleider Nikita Chroesjtsjov in 1953 meer dan een miljoen goelaggevangenen vrijliet, viel een belangrijke pijler onder het project weg: gratis arbeidskrachten. In plaats van over te gaan tot de uitvoering, liet hij eerst nog meer onderzoek doen naar het plan.

Zijn opvolger Leonid Brezjnev, die aantrad in 1964, was meer genegen het prestigieuze plan daadwerkelijk uit te voeren. In de jaren zeventig werden er diverse proefprojecten uitgevoerd waarbij zogeheten ‘vreedzame kernexplosies’ werden getest. Een daarvan was het Taiga-experiment in 1971, waarbij werd gekeken of kernbommen konden worden gebruikt om een groot kanaal uit te graven.

Steeds grotere druk

In 1973 werd begonnen met voorbereidingen voor een kanaal dat moest worden gevormd door honderden nucleaire explosies. Van de daadwerkelijke uitvoering kwam weinig terecht; het bleef grotendeels bij experimenten. De proefexplosies leverden onder meer een kratercomplex op dat gedeeltelijk volliep met water.

Leestip: Testlocatie Semipalatinsk: het nucleaire litteken van de Sovjet-Unie

In de jaren tachtig begon de publieke opinie te kantelen. De milieubeweging in de Sovjet-Unie groeide en waarschuwde voor de gevolgen. Bovendien kampte de Sovjeteconomie met stagnatie: er was eenvoudigweg geen geld meer voor zulke grootse experimenten. In 1986 zette Michail Gorbatsjov, onder druk van wetenschappers en activisten, een punt achter het project.

Ecologische gevolgen en praktische bezwaren

Terugkijkend is het maar beter dat het project uiteindelijk nooit is uitgevoerd. Wetenschappers wezen al vroeg op de ecologische gevolgen. De Siberische rivieren spelen namelijk een cruciale rol in het klimaatsysteem: hun afvoer naar de Noordelijke IJszee beïnvloedt de zeestromingen en daarmee het weer op het noordelijk halfrond. De omlegging zou desastreuze effecten kunnen hebben op de oceaanstromingen, het zee-ijs en de biodiversiteit in de regio.

Leestip: Briljant of krankzinnig? Een ruimtespiegel die zonlicht weerkaatst naar de aarde

Daarnaast zijn er veel praktische bezwaren. Als het al zou lukken de rivieren om te keren, zou de energiebehoefte astronomisch zijn. En dan is er nog het sociale aspect: duizenden mensen, inclusief inheemse volkeren, zouden hun woonplek moeten verlaten om ruimte te maken voor kanalen en reservoirs.

Toch duikt het plan in Rusland af en toe weer op in politieke debatten, vooral tijdens droogteperioden in Centraal-Azië. Maar gelukkig blijft het tot dusver bij retoriek: de kosten, de geopolitieke gevoeligheden en de ecologische risico’s maken een daadwerkelijke uitvoering zeer onwaarschijnlijk.

Meer ontdekken? Krijg onbeperkt toegang tot National Geographic Premium en steun onze missie. Word vandaag nog lid!