De toekomst van een van 's werelds meest iconische monumenten is onzeker nadat de hoogste administratieve rechtbank in Turkije besloot om de museumstatus van de Hagia Sophia ongedaan te maken.
De huidige Hagia Sophia werd in de zesde eeuw gebouwd als kathedraal voor de hoofdstad van het Oost-Romeinse Rijk. Het gebouw werd in 1453 een moskee, na de verovering van Constantinopel door de Ottomanen. Het bleef een islamitisch gebedshuis tot het begin van de twintigste eeuw. In 1934 werd de Hagia Sophia door de Turkse regering geseculariseerd en in een museum veranderd. Ruim vijftig jaar later nam de UNESCO de Hagia Sophia op als onderdeel van het werelderfgoed ‘Historische delen van Istanbul’.
In 2005 diende een organisatie een verzoek in bij de Turkse Raad van State, de hoogste administratieve rechtbank in het land. De verzoekers stelden dat het bouwwerk van oudsher nog eigendom is van een stichting die door Sultan Mehmed II werd opgericht, de Ottomaanse heerser die Constantinopel in 1453 veroverde.
De Raad stelde de verzoekers onlangs in het gelijk en concludeerde dat het gebouw onder Mehmed II een bestemming als moskee had gekregen en dat ander gebruik illegaal was. Na het besluit besloot de Turkse president Recep Tayyip Erdogan direct dat het beheer van het bouwwerk niet langer onder het ministerie van Cultuur valt, maar onder het presidium voor Godsdienstzaken.
“Het besluit werd genomen om het beheer van de Hagia Sophia-moskee ... over te hevelen naar het presidium voor Godsdienstzaken en om deze open te stellen voor diensten,” zo luidde het door Erdogan ondertekende besluit.
Onduidelijke status
De beslissing betekent echter niet dat de Hagia Sophia per direct gesloten is voor wereldse bezoekers en nu alleen nog maar een gebedshuis is.
Een woordvoerder van Erdogan stelde dat bezoekers nog steeds welkom zijn in de populairste toeristische bestemming van het land. “Dat er diensten in de Hagia Sophia kunnen worden gehouden betekent niet dat lokale of buitenlandse toeristen er niet welkom zijn,” zei Ibrahim Kalin onlangs in een interview met het Turkse persagentschap Anadolu.
Toch blijft het onduidelijk voor deskundigen op het gebied van cultureel erfgoed of het monument alleen zo nu en dan voor evenementen wordt gebruikt of voor regelmatig terugkerende plechtigheden, en of en zo ja, hoe, het werelderfgoed zal worden veranderd of aangepast.
“Ik denk dat het heel geleidelijk zal gaan, ik denk dat er dag na dag nieuwe dingen bekend worden gemaakt,” stelt Jonathan Bell, vicepresident Programma's van de non-profitorganisatie World Monuments Fund.
Sharon Gerstel, professor Byzantijnse kunst en archeologie van de University of California, Los Angeles, benadrukt ook dat het besluit internationaal veel ophef opleverde, maar dat er nog veel onbekend is over wat er verder gebeurt met de status van de Hagia Sophia.
“Het is nog steeds een symbool voor alle orthodoxe christenen; het is het centrum waarop hun kompas is gericht,” stelt ze. “Elke bedreiging voor het gebouw zal dan ook een hoop commotie teweegbrengen.”
“Ik denk dan ook dat mensen even rustig moeten afwachten wat we deze week te horen zullen krijgen. Maar ik denk ook dat er veel opgehelderd moet worden over de plannen van Erdogan,” voegt ze daaraan toe.
Er zijn ook vragen rond de werelderfgoedstatus van het monument. De Hagia Sophia is een van de bouwwerken die horen bij het erfgoed ‘Historische delen van Istanbul’ zoals dat omschreven is op de werelderfgoedlijst. In die hoedanigheid heeft het monument de specifieke bestemming museum gekregen. Volgens de overeenkomst voor het Werelderfgoed moet Turkije de UNESCO van tevoren op de hoogte stellen van veranderingen in de status van het gebouw en kan het Werelderfgoedcomité zo nodig een onderzoek instellen. (Lees hier over de geschiedenis van UNESCO Werelderfgoed.)
In een officiële verklaring liet de UNESCO onlangs weten “het besluit van de Turkse autoriteiten tot wijziging van de status van de Hagia Sophia, dat zonder voorafgaand overleg werd genomen, ernstig te betreuren.” Het wereldorgaan wees erop dat het herhaaldelijk zijn zorgen had geuit tegenover de Turkse regering over wijzigingen die gevolgen zouden hebben voor de “uitzonderlijke universele waarde” van het monument, en het belang had benadrukt van overleg met verschillende betrokken instanties en gemeenschappen.
Het feit dat de Hagia Sophia weer als gebedshuis dienst zou doen, hoeft op zich geen belemmering te zijn voor de status als Werelderfgoed. Zo'n twintig procent van de meer dan duizend bouwwerken die op de Werelderfgoedlijst staan hebben een spirituele of religieuze functie. Denk daarbij bijvoorbeeld aan Vaticaanstad en de ‘Vrijdagmoskee’ van Isfahan in Iran.
“Onze belangrijkste zorg is dat de autoriteiten zorgvuldig omgaan met het behoud en de openbare toegang van het bouwwerk,” aldus Bell. “Ik vind persoonlijk dat het zeker als gebedsruimte dienst kan doen en toch een werelderfgoed kan zijn, zolang er maar voorzorgsmaatregelen worden genomen.”
Kunst en beeldenstorm
Een groot deel van de zorgen rond de gewijzigde status van de Hagia Sophia draait om de toekomst van de prachtige Byzantijnse schilderingen en mozaïeken die alleen al afgelopen jaar 3,7 miljoen bezoekers trokken. In de eeuwen dat het gebouw dienst deed als moskee zijn veel van de versieringen uit de christelijke tijd, die in strijd waren met het islamitische verbod op het afbeelden van levende wezens, overgeplamuurd of anderszins bedekt. Ze kwamen pas weer tevoorschijn tijdens de restauratie van het gebouw toen dat een seculier museum werd.
“Ik kan me nauwelijks voorstellen dat ze die afbeeldingen willen verwijderen,” zegt Gerstel. Ze wijst erop dat de meeste afbeeldingen, behalve die van de maagd Maria met kind in een van de koepels en enkele afbeeldingen van Christus en andere bijbelse figuren in de galerijen, van leden van het Byzantijnse keizerlijke hof zijn. “Dit is de belangrijkste toeristische bestemming in Turkije. Ik denk dat ze heel voorzichtig zullen zijn om die inkomsten te verliezen.” (Bekijk foto's van prachtige moskeeën over de hele wereld.)
Maar de gewijzigde status van de Hagia Sophia zou wel degelijk grote gevolgen kunnen hebben voor de inkomsten die het monument oplevert - en die onmisbaar zijn voor de onafgebroken onderhoudswerkzaamheden die nodig zijn om het 1500 jaar oude bouwwerk in goede staat te houden. De religieuze autoriteiten moeten zich buigen over de vraag of het volgens de Islamitische wetgeving acceptabel is dat bezoekers vijftien dollar moeten betalen om de Hagia Sophia-moskee te betreden. Als ze tot de conclusie komen dat dat het geval is, moeten ze uitleggen waarom de zeventiende-eeuwse Blauwe Moskee, die recht tegenover de Hagia Sophia ligt, ook buiten gebedstijden gratis toegankelijk is voor bezoekers.
De achterban aanspreken
Het recente besluit wordt gezien als een overwinning voor de Turkse president Erdogan, die het secularisme in Turkije afwijst en ervoor pleit om de grootse prestaties van het Ottomaanse Rijk in oude glorie te herstellen. Hij zet zich al jaren in om ervoor te zorgen dat de architectonische parel van de Turkse hoofdstad weer dienst gaat doen als religieus centrum. Nu, op een moment dat Turkije worstelt met internationale conflicten, het coronavirus en een economische terugval, is de beslissing over de Hagia Sophia van nog meer belang.
“Hiermee wordt weer een stukje van de seculiere erfenis waar hij vanaf wil ongedaan gemaakt,” zegt Stephen Flanagan. Hij werkt als senior politicoloog bij de RAND Corporation en schreef onlangs een rapport over het Turkse nationalisme. “Dit is een aansprekende stap voor zijn religieuze en nationalistische achterban.”
Gerstel beaamt dat. “Ik wil de symbolische waarde van de Hagia Sophia niet onderschatten voor degene die het gebied in handen heeft. Die is er altijd geweest en zal er altijd zijn. Dit is het wereldbeeld van Erdogan, waarbij hij het Ottomaanse Rijk als het ware herstelt met zichzelf als sultan.” (Lees ook: Why the Ottoman Empire rose and fell.)
De hoogleraar Byzantijnse geschiedenis wijst erop dat wanneer een Ottomaanse sultan een Byzantijnse stad binnenkwam, hij als eerste de belangrijkste kathedraal liet ombouwen tot moskee. “Het is dus niet zo vreemd dat hij zich op dit gebouw richt.”
Kristin Romey schrijft over archeologie en cultuur voor National Geographic.
