Toen de bibliotheek van Alexandrië in 48 v.C. in vlammen opging, ging niet alleen een gebouw verloren, maar het intellectuele hart van de Oudheid. Honderdduizenden manuscripten over geschiedenis, geneeskunde en filosofie werden in één klap vernietigd. Maar wie was verantwoordelijk voor de brand die het grootste kenniscentrum van de antieke wereld in de as legde?

Wat was de bibliotheek van Alexandrië?

Hoewel de bibliotheek in Egypte stond, was de instelling sterk beïnvloed door de Griekse cultuur. Het maakte deel uit van het Mouseion, een onderzoeksinstituut gewijd aan de muzen, de godinnen van de kunsten en wetenschappen. Het complex bestond uit leeszalen, tuinen en werkplaatsen, allemaal bedoeld om kennis te verzamelen en de menselijke nieuwsgierigheid te stimuleren.

Wil je niets missen van onze verhalen? Volg National Geographic op Google Discover en zie onze verhalen vaker terug in je Google-feed!

Wie het idee voor de bibliotheek van Alexandrië precies bedacht, is niet met zekerheid te zeggen. Sommigen schrijven het toe aan Ptolemaeus I Soter, de eerste farao van de Ptolemeïsche dynastie, anderen aan zijn adviseur Demetrios van Phaleron. Ptolemaeus wilde van zijn nieuwe hoofdstad Alexandrië een centrum maken van handel én wetenschap, en trok denkers en kunstenaars van over de hele wereld aan.

Rond 295 v.C. kreeg Demetrios de opdracht om de grootste boekencollectie ooit samen te stellen. Ptolemaeus zelf zou het resultaat niet meer meemaken, maar zijn zoon, Ptolemaeus II, zette het project voort. Onder diens bewind stroomden teksten binnen uit Griekenland, Perzië, Syrië en India. De verzameling groeide zo snel dat er een tweede vestiging werd opgericht: het Serapeum, in een nabijgelegen tempelcomplex.

Leestip: Het mysterie van de Hangende Tuinen van Babylon – heeft dit wereldwonder echt bestaan?

Op het hoogtepunt bezat de bibliotheek van Alexandrië naar schatting honderdduizenden papyrusrollen, waaronder kopieën van werken van Aristoteles, Sophocles en Euripides. Maar het was niet alleen de collectie die indruk maakte: ook het gebouw zelf gold als een architectonisch wonder. Bezoekers reisden van heinde en verre om het kenniscentrum met eigen ogen te zien.

De bibliotheek gaat in vlammen op

De precieze toedracht blijft onduidelijk, maar historici vermoeden dat de bibliotheek in 48 v.C. gedeeltelijk verloren ging tijdens een Egyptische burgeroorlog. In dat jaar arriveerde de Romeinse generaal Julius Caesar in Alexandrië om zijn bondgenoot Cleopatra te steunen in haar strijd tegen haar broer, Ptolemaeus XIV.

Om te voorkomen dat Ptolemaeus’ vloot de haven kon verlaten, staken de Romeinen de schepen en kades van Alexandrië in brand. Het vuur zou zich uiteindelijk naar het Mouseion hebben verspreid, en zo ook de bibliotheek van Alexandrië hebben bereikt.

Leestip: Wie bouwden Petra in Jordanië – en waarom gingen ze weg?

Over de omvang van de schade lopen de bronnen uiteen. De Griekse geschiedschrijver Plutarchus beweerde dat de bibliotheek volledig afbrandde, terwijl de Romeinse filosoof Seneca later een inmiddels verloren tekst citeerde waarin sprake was van 40.000 verbrande boekrollen.

Toch blijven latere bronnen verwijzen naar het Mouseion, wat erop wijst dat het complex daarna nog in gebruik was. Ook werkten geleerden in de eeuwen erna met documenten die vermoedelijk uit de bibliotheek afkomstig waren. Dat wekt de indruk dat een deel van de collectie de vlammen wist te overleven. Maar als dat waar is, wat maakte dan wél een einde aan het kenniscentrum van de Oudheid?

Onder Romeins gezag

Na de Egyptische overheersing kwam de bibliotheek van Alexandrië onder Romeins gezag en raakte het ooit zo bloeiende kenniscentrum langzaam in vergetelheid. Historicus Roy MacLeod schrijft: ‘Er is heel weinig bekend over de bibliotheek, of wat er nog van over was, uit de Romeinse keizertijd.’

Leestip: Deze 7 adembenemende natuurwonderen zijn voorgoed verdwenen

Wat na de brand van de bibliotheek overbleef, raakte langzaam in verval. Alleen het Serapeum, de zusterinstelling van de bibliotheek, wist nog enige tijd stand te houden. Maar ook die tempel werd uiteindelijk slachtoffer van de politieke en religieuze onrust in het Romeinse Rijk.

Toen het christendom zich in Egypte verspreidde, begonnen christelijke machthebbers te strijden tegen wat zij zagen als heidense afgoderij. In 391 n.C. vielen enkele geleerden van het Serapeum, woedend over de vervolging van hun goden en muzen, een groep christenen in Alexandrië aan. Als vergelding werd de tempel met de grond gelijkgemaakt.

Een blijvend mysterie

In de eeuwen die volgden raakte de bibliotheek van Alexandrië steeds verder in verval. In 642 n.C. veroverden Arabische troepen de stad tijdens de islamitische expansie in Egypte. Volgens een dertiende-eeuwse overlevering zou kalief Omar ibn al-Chattab hebben bevolen de resterende boeken te vernietigen, waarna de papyrusrollen als brandstof dienden voor de badhuizen van Alexandrië.

Moderne historici beschouwen dat verhaal echter als een legende, ontstaan in de Middeleeuwen, toen christelijke kroniekschrijvers de islam met wantrouwen bekeken. In werkelijkheid, benadrukt historica Asma Afsaruddin, stonden moslimgeleerden in die tijd juist open voor de kennis van andere beschavingen.

Tot op de dag van vandaag discussiëren onderzoekers over wat de ondergang van de bibliotheek van Alexandrië uiteindelijk heeft veroorzaakt. ‘Het is een moordmysterie met meerdere verdachten,’ zegt historicus Roger S. Bagnall. Over één ding bestaat wel overeenstemming: het verlies van zoveel kennis en cultureel erfgoed was onherstelbaar, en blijft een waarschuwing voor hoe kwetsbaar menselijke beschaving kan zijn.

Meer ontdekken? Krijg onbeperkt toegang tot National Geographic Premium en steun onze missie. Word vandaag nog lid!