Wie op dit moment in de VS met COVID-19 besmet raakt, heeft een zeer grote kans dat het daarbij om de Omikron-variant gaat, die inmiddels verantwoordelijk is voor zo’n 95 procent van nieuwe ziektegevallen. Door zijn tientallen mutaties verschilt Omikron op een aantal belangrijke punten van de eerder zo dominante Delta-variant, wat betekent dat we – na twee jaar leren omgaan met de risico’s van de ziekte – misschien bepaalde gewoonten wat moeten aanpassen.
Tot de nieuwe eigenschappen van Omikron behoort het feit dat deze stam overdraagbaarder is en ook beter in staat is om bestaande antistoffen in ons lichaam te omzeilen. ‘Voor mij is de grootste verandering – en het meest schokkende – hoe ongelooflijk besmettelijk deze variant is. Ik heb van m’n leven nog nooit iets zó besmettelijks gezien,’ zegt Carlos del Rio, epidemioloog en specialist in infectieziekten aan de Emory University in Atlanta, Georgia. Maar tegelijkertijd veroorzaakt Omikron andere symptomen en lijkt de nieuwe variant patiënten minder ziek te maken.
Toch hebben deze twee verschillende stammen van het SARS-CoV-2-virus veel kenmerken gemeen, waardoor de adviezen met betrekking tot de volksgezondheid grotendeels dezelfde blijven: laat je vaccineren en draag een mondkapje. Hieronder zetten we op een rijtje wat het laatste wetenschappelijke onderzoek ons vertelt over de omgang met de nieuwe Omikron-variant.
Maakt Omikron mensen echt minder ziek dan Delta?
Meerdere onderzoeken uit verschillende delen van de wereld lijken erop te wijzen dat de Omikron-variant een minder ernstige vorm van COVID-19 veroorzaakt. In Zuid-Afrika, waar Omikron in november 2021 voor het eerst werd ontdekt, berichtte een verzekeringsmaatschappij halverwege december al dat volwassenen met Omikron 29 procent minder risico liepen om te worden opgenomen dan volwassenen die enkele maanden daarvóór met een andere variant besmet waren geraakt. En volgens een overzicht van wetenschappelijk onderzoek door de Britse Health Security Agency dat op 31 december 2021 werd gepubliceerd, bedroeg het aandeel van de patiënten in Groot-Brittannië dat als gevolg van Omikron op de spoedeisende hulp was beland, slechts een derde van de patiënten die daar met de Delta-variant terecht waren gekomen.
In een voorlopige studie van onderzoekers van de medische faculteit van de Case Western Reserve University in Ohio bedroeg de kans dat een volwassen Amerikaan vanwege Omikron op de spoedeisende hulp terecht zou komen, in het ziekenhuis zou worden opgenomen of aan de beademing zou worden gelegd, minder dan de helft van die van Amerikanen met andere varianten. Het onderzoek (dat nog niet door andere wetenschappers is beoordeeld) is gebaseerd op gegevens over ruim 14.000 patiënten, hun vaccinatiestatus en hun onderliggende ziektebeelden.
Deze trend is volgens Del Rio ook zichtbaar in de verandering van het soort symptomen dat bij recente COVID-19-patiënten wordt geconstateerd. In het ziekenhuis melden zich minder patiënten met longklachten of een op hol geslagen immuunafweer, zoals tijdens eerdere besmettingsgolven het geval was. In plaats daarvan vertonen ze vaker symptomen als een verstopte neus en keelpijn. ‘In het geval van Omikron doen de symptomen eerder denken aan die van een gewone verkoudheid,’ zegt hij.
Zijn de leeftijd of onderliggende ziektebeelden van invloed op de ernst van de symptomen die door Omikron worden veroorzaakt?
Volgens de studie van de Case Western University lijkt Omikron mensen in alle leeftijdsgroepen minder ernstig ziek te maken dan Delta, ook mensen van boven de 65 en kinderen die te jong zijn om te worden ingeënt. Maar zoals in bijna alle gevallen van ziekte blijft leeftijd een factor, aldus Del Rio. ‘Bij elke ziekte geldt dat naarmate je ouder bent, je veel minder goed op de ziekte reageert,’ zegt hij.
Lees ook: Dit heeft de WHO geleerd over de oorsprong van COVID-19
Ook mensen met bestaande ziektebeelden, patiënten met een verzwakte immuunafweer en zij die zich niet hebben laten vaccineren, zijn kwetsbaarder. Hoewel de huidige vaccins wat minder werkzaam zijn in het voorkomen van symptomen als gevolg van Omikron dan van Delta, bleek eerder al uit een Brits rapport dat mensen die volledig waren ingeënt, 88 procent minder kans liepen om te worden opgenomen als ze met Omikron besmet waren dan mensen die niet waren ingeënt. En ziekenhuizen in de hele wereld melden dat ongevaccineerde mensen de meerderheid vormen van de patiënten die momenteel op de intensive care liggen.
Afgezien van leeftijd en onderliggende ziektebeelden kunnen mensen die met de Omikron-variant worden besmet zich vreselijk ziek voelen, ook al belanden ze daardoor niet in het ziekenhuis. Op een virtuele persconferentie benadrukte Tedros Adhanom Ghebreyesus, directeur-generaal van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO), vorige week dat er nog altijd veel mensen door toedoen van de Omikron-variant worden opgenomen en komen te overlijden.
Waarom is Omikron toch gevaarlijk, ook al is het een minder ernstige variant dan Delta?
Volgens een Deense studie die nog niet door andere wetenschappers is beoordeeld, is Omikron twee- tot viermaal zo besmettelijk als Delta. Ook lijkt de nieuwe variant er beter in te slagen antistoffen die als gevolg van vaccinatie door het lichaam zijn aangemaakt, te omzeilen. Vandaar ook dat Omikron veel ‘doorbraakinfecties’ veroorzaakt, oftewel mensen alsnog aansteekt die al zijn gevaccineerd. Het gevolg is volgens Del Rio dat mensen ziek worden en in het ziekenhuis belanden, waar ook veel zorgmedewerkers zich vanwege Omikron ziek hebben gemeld.
Omikron telt 36 mutaties in het eiwit van zijn ‘spikes’, de uitsteeksels op de buitenzijde van het virusdeeltje die een cruciale rol spelen bij het binnendringen van het virus in een menselijke cel. John Moore, vaccinonderzoeker en viroloog van Weill Cornell Medicine in New York, zegt dat er in minstens zes afzonderlijke studies (waarvan er nog geen enkele door andere wetenschappers is beoordeeld) onderzoek is gedaan naar COVID-19 bij kleinere proefdieren, zoals muizen en hamsters, en naar besmette celculturen in het laboratorium. Uit al deze onderzoeken begint volgens hem een beeld naar voren te komen van de wijze waarop deze mutaties de Omikron-variant helpen om menselijke cellen binnen te dringen en zich daar te vermeerderen.
Anders dan eerdere varianten lijkt Omikron minder goed te zijn in het binnendringen van longcellen, wat de symptomen van deze stam minder schadelijk en gevaarlijk maken. Bij knaagdieren die met Omikron zijn besmet, is de ‘virale lading’ in de longen veel minder hoog, zo blijkt uit meerdere onderzoeken. Maar in de bovenste luchtwegen, waaronder de neus en de voorhoofdsholten, lijkt Omikron zich meer dan honderdmaal sneller te vermeerderen dan de Delta-variant.
Deze cocktail van veranderde eigenschappen – de voorkeur voor de bovenste luchtwegen, een betere omzeiling van de immuunafweer en een veel grotere overdraagbaarheid – weerspiegelt de evolutie van het SARS-CoV-2-virus, dat zich van zijn voortbestaan probeert te verzekeren door patiënten niet zieker te maken maar wel meer mensen te besmetten.
‘Voor het virus maakt het niet uit of de besmette persoon waarin het zich vermeerdert, al dan niet komt te overlijden. Waar het voor het virus om draait, is de overdracht naar de volgende gastheer,’ zegt Moore. ‘Het gaat allemaal om het kopiëren en doorgeven van het genoom.’
Wat betekenen deze veranderingen voor thuistests?
Alle stammen van het SARS-CoV-2-virus kunnen cellen in de mond infecteren, en het lijkt erop dat Omikron vergeleken met andere varianten vooral daar toeslaat, zo blijkt uit voorlopig onderzoek. Voor een studie die nog niet door ander wetenschappers is beoordeeld, namen onderzoekers in Zuid-Afrika een test af bij 382 mensen die niet ziek genoeg waren om te worden opgenomen maar wel symptomen van COVID-19 vertoonden. De onderzoekers ontdekten dat bij patiënten met de Delta-variant een uitstrijkje uit de neus betrouwbaarder was en dat bij mensen met Omikron de speekseltest het best werkte.
Uit andere studies komt naar voren dat antigeen-sneltests (lateral-flow tests), waarvoor een neusuitstrijkje wordt gebruikt, waarschijnlijk minder snel reageren op een Omikron-besmetting. In een onderzoek dat vorige week online werd gezet maar dat nog niet door andere wetenschappers is beoordeeld, keken onderzoekers naar neusuitstrijkjes bij dertig mensen die begin december in de VS positief op COVID-19 waren getest. In de meeste Omikron-gevallen kon de besmetting met behulp van een PCR-test dagen eerder worden aangetoond dan met een antigeen-sneltest. Volgens Anne Wyllie, medisch microbiologe aan de Yale School of Public Health in New Haven, Connecticut, en een van de auteurs van het onderzoek, weerspiegelen de bevindingen wat mensen eerder al op sociale media hadden gemeld.
Lees ook: Er zijn tientallen COVID-19-vaccins in ontwikkeling. Dit zijn de belangrijkste om te volgen.
Gezien het groeiende aantal aanwijzingen dat de Omikron-variant vooral in speeksel in hogere concentraties aanwezig is, hebben veel zelftesters maar ook onderzoekers via de sociale media opgeroepen tot het doen van thuistests op basis van keeluitstrijkjes. Wyllie heeft zo’n keeluitstrijkje ook bij haarzelf uitgevoerd, met het wattenstaafje van een sneltest. Het resultaat was negatief, maar ze had er meer vertrouwen in dat de uitslag ook echt negatief was dan wanneer ze alleen een neusuitstrijkje had afgenomen.
‘Het is niet wat de FDA aanbeveelt en het is daarom wat omstreden om erover te beginnen,’ zegt zij. Dat is ook de reden waarom veel andere experts aarzelen om dit soort zelfbedachte thuistests goed te keuren. Jill Weatherhead, expert in infectieziekten aan het Baylor College of Medicine in Houston, wijst erop dat hoewel keeluitstrijkjes uiteindelijk misschien deel gaan uitmaken van het testarsenaal, de sneltests toch echt zijn ontworpen voor neusuitstrijkjes, niet voor keeluitstrijkjes.
‘Op dit moment zou de aanbeveling moeten zijn dat we de test moeten uitvoeren zoals hij is bedoeld, totdat uit nader onderzoek is gebleken dat een andere manier van testen werkzamer is,’ zegt Weatherhead.
Helpt het dragen van een dubbel mondkapje tegen besmetting met Omikron?
Op dit moment raadt de Amerikaanse Centers for Disease Control and Prevention (CDC) mensen niet aan om een dubbel mondkapje of een specifiek type mondkapje te dragen. Maar in andere landen, waaronder Oostenrijk, Frankrijk en Duitsland, zijn de richtlijnen aangepast: daar wordt nu het dragen van medische mondkapjes, zoals chirurgische mondkapjes of N95-maskers, aanbevolen. En in de VS hebben sommige experts gepleit voor het dragen van mondkapjes van betere kwaliteit.
Uit een recent onderzoek bleek dat een N95-masker dat op de juiste manier wordt gedragen zo’n 90 procent van de aangezogen deeltjes tegenhield, terwijl dat aandeel bij chirurgische mondkapjes 74 procent bedroeg. Dat soort percentages kunnen veel uitmaken als het gaat om het voorkomen van de verspreiding van het coronavirus onder grote groepen mensen. Dankzij maatregelen in Bangladesh kon het percentage mensen dat overstapte op een chirurgisch mondkapje in sommige dorpen worden verhoogd van 13 naar 42 procent. Onderzoekers constateerden daar een afname van 11 procent in het optreden van COVID-19-symptomen, en een nog hogere daling bij oudere mensen. Het is onduidelijk in hoeverre het coronavirus wordt tegengehouden door stoffen mondkapjes, maar wie een stoffen kapje over een chirurgisch mondkapje heen draagt, kan ruim 85 procent van uitgehoeste deeltjes tegenhouden, zo blijkt uit onderzoek.
Lees ook: Ontwikkeling van nieuwe medicijnen tegen COVID-19 duurt lang
Experts bevelen aan dat we een mondkapje kiezen dat het best bij een bepaalde situatie past. Zo draagt Moore bij sociale gelegenheden een stoffen mondkapje met daarop het logo van zijn favoriete voetbalclub, Liverpool FC; wanneer hij op z’n werk is of in winkels rondloopt, draagt hij een mondkapje van dikkere stof, dat hij comfortabeler vindt. Volgens Del Rio draagt hij in de aanwezigheid van patiënten altijd een N95-masker. Maar het dragen van een mondkapje alleen zal niemand tegen Omikron beschermen, zegt hij. ‘Het gaat niet om een of andere supertruc. Het gaat om een combinatie van beschermingen. Als je volledig bent ingeënt en je draagt een goed passend mondkapje, kun je heel wat tijd met iemand doorbrengen.’
Moeten we nog altijd oppervlakken ontsmetten, misschien meer afstand houden of andere hygiënische richtlijnen volgen?
Evenals eerdere varianten wordt Omikron vooral via de lucht overgedragen, en de experts zijn het erover eens dat het schoonmaken van oppervlakken waarschijnlijk niet de moeite van het gedoe waard is. ‘Besmetting via oppervlakken is niet erg waarschijnlijk,’ zegt Wyllie. ‘De tijd en energie, het geld en de focus die allemaal in dat aandachtsgebied gaan zitten, kun je beter besteden aan het geregeld wassen van de handen, het bewaren van anderhalve meter afstand en het dragen van een mondkapje.’
Die anderhalve meter is ook een goed geheugensteuntje voor het feit dat je aangestoken kunt worden door de nabijheid van een besmet iemand, zegt Abraar Karan, arts op het gebied van infectieziekten aan de Stanford University in Palo Alto, Californië.
‘Besmetting kan zich zeker ook over grotere afstanden dan anderhalve meter voordoen,’ zegt hij. ‘Maar de afstand maakt de kans op besmetting wel kleiner, omdat kleine druppeltjes in de lucht oplossen naarmate ze grotere afstanden afleggen.’ Het risico is ook afhankelijk van de hoeveelheid ventilatie, het type mondkapje dat de mensen om je heen dragen en andere factoren.
Is ‘long COVID’ in het geval van Omikron nog altijd een risico?
Het is nog te vroeg om dat met zekerheid te zeggen en het zal waarschijnlijk nog maanden duren voordat onderzoekers hebben achterhaald of Omikron symptomen veroorzaakt die op lange termijn blijven doorwerken. Maar sommige experts hebben goede hoop dat ziekteverschijnselen op langere termijn minder vaak zullen optreden, omdat Omikron vaak niet tot in de longen doordringt en omdat steeds meer mensen zich laten inenten, waardoor verdere verspreiding van het virus wordt bemoeilijkt en het risico op het ontwikkelen van bepaalde symptomen kleiner wordt. ‘Ik ga ervan uit dat we nog altijd gevallen van ‘long COVID’ zullen zien, maar omdat er nu veel meer mensen zijn gevaccineerd, hoop ik dat die gevallen zich in mindere mate zullen voordoen.’
Noot van de redactie: dit artikel is bijgewerkt om de voorkeuren voor bepaalde typen mondkapjes van John Moore in meer detail te kunnen beschrijven.
Dit artikel werd oorspronkelijk gepubliceerd in het Engels op nationalgeogrpahic.com
