Wanneer een vulkaan tot uitbarsten komt, kunnen de gevolgen gigantisch zijn. Dat weet men in het zuidwesten van IJsland ook, waar bij het stadje Grindavik momenteel lava uit de bodem spuwt. Maar hoe ontstaat dit indrukwekkende natuurgeweld eigenlijk?
De meeste vulkanen ontstaan op de grens van aardplaten
Wereldwijd zijn er ruim vijftienhonderd actieve vulkanen, maar geen daarvan vind je in de buurt van Nederland of België. Niet zo gek, want de meeste vulkanen ontstaan op de grens van twee tektonische platen, net als aardbevingen. Wanneer de ene plaat onder de andere schuift, komt er zo veel warmte vrij onder de aardkost dat een deel van zo’n plaat smelt. Dit gesmolten gesteente, ook wel magma genoemd, stijgt vervolgens op uit de aardmantel en breekt door de aardkorst heen. Het gevolg? Een vulkaan.
Leestip: Wat een vulkaan op La Palma ons leert over buitenaards leven
Maar niet alle vulkanen ontstaan op de breuklijn van twee platen. Zogenoemde hotspotvulkanen liggen juist midden op een aardplaat, op plekken waar de aardkorst relatief dun is. Hierdoor kan magma gemakkelijk naar boven komen en door de aardkorst breken.
Hoe ontstaat een vulkaanuitbarsting?
De meeste uitbarstingen ontstaan wanneer de druk onder de korst van een vulkaan te hoog wordt, waardoor magma nog maar één kant op kan: naar boven. Wanneer gesmolten gesteente uit een vulkaan stroomt, noemen we het niet langer magma maar lava. De temperatuur van deze lavastromen kan oplopen tot meer dan duizend graden Celsius.
Het stromende gesteente is levensgevaarlijk voor omwonenden – zoals nu voor de inwoners van Grindavik het geval is, die maanden geleden al werden geëvacueerd – net als de giftige aswolken die vaak bij een vulkaanuitbarsting vrijkomen. Toch kiezen sommige mensen er bewust voor om bij een actieve vulkaan te blijven wonen, bijvoorbeeld vanwege de vruchtbare grond of toerisme, dat op veel plekken een belangrijke economische sector is.
Ondergrondse en onderzeese vulkaanuitbarstingen
Naast ondergrondse vulkaanuitbarstingen, zoals die op La Palma in 2021, bestaan er ook onderzeese vulkaanuitbarstingen. In januari 2022 barstte een grote ondergrondse vulkaan op Tonga uit. De vulkaanuitbarsting veroorzaakte ook een tsunami, waarbij drie mensen om het leven kwamen.
Tonga ligt in de Ring van Vuur, een hoefvormig gebied aan de rand van de Grote Oceaan waar veel aardbevingen en vulkaanuitbarstingen voorkomen. Hoewel wij hier in Europa ver vandaan wonen, liggen er ook op Nederlands grondgebied twee ondergrondse vulkanen: twee dode vulkanen in de Noordzee en Waddenzee.
De Geologische Dienst Nederland ontdekte in 2020 de vulkaan Mulciber, die op honderd kilometer ten noordwesten van Texel ligt. Vijftig jaar eerder werd ook al een vulkaan in de Waddenzee gevonden: de Zuidwalvulkaan. Het gaat in beide gevallen om dode vulkanen die niet meer zullen uitbarsten. In het Caribisch deel van Nederland, op Saba en Sint Eustatius, zijn wel twee actieve vulkanen: Mount Scenery en The Quill.
Is een vulkaanuitbarsting te voorspellen?
Wereldwijd wonen maar liefst achthonderd miljoen mensen in de buurt van een actieve vulkaan. Een deel van de actieve vulkanen wordt met sensoren gemonitord, maar lang niet allemaal. Een systeem op basis van satellietbeelden en kunstmatige intelligentie moet het in de toekomst makkelijker maken om vulkaanuitbarstingen te voorspellen.
Toch komt een vulkaanuitbarsting vaak niet helemaal onaangekondigd. Zo is het in de buurt van Grindavik al maanden onrustig. Vervormingen van de rotsbodem, een temperatuurtoename en de uitstoot van gassen zijn stuk voor stuk waarschuwingssignalen van vulkanische activiteit. Maar exact voorspellen wanneer een vulkaan gaat uitbarsten – en wanneer je tot evacuatie moet overgaan? Dat blijft lastig. Zo zag niemand de vulkaanuitbarsting op White Island in Nieuw-Zeeland aankomen.
