Maanden nadat de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) tot de conclusie kwam dat het “extreem onwaarschijnlijk” is dat het nieuwe coronavirus per ongeluk uit een laboratorium in de Chinese stad Woehan is ontsnapt, is het idee weer terug in het nieuws. De hypothese wordt door de meeste wetenschappers als niet erg plausibel beschouwd en sommige experts spreken van een samenzweringstheorie.

De hernieuwde aandacht is het gevolg van het feit dat president Joe Biden de Amerikaanse inlichtingendiensten op 26 mei opdracht heeft gegeven “extra inspanningen te verrichten” om de precieze oorsprong van het coronavirus te achterhalen. Op 11 mei erkende Bidens belangrijkste medische adviseur, Anthony Fauci, dat hij er inmiddels niet meer geheel van “overtuigd” is dat het virus zich op natuurlijke wijze heeft verspreid – een duidelijk ander standpunt dan hij vorig jaar in gesprek met National Geographic verwoordde.

Vorige maand publiceerde een groep van zo’n vijftien vooraanstaande epidemiologen, immunologen en biologen een open brief in het wetenschappelijke tijdschrift Science waarin de experts oproepen tot het uitvoeren van een diepgaand onderzoek naar twee mogelijke herkomsten van het virus: een natuurlijke overdracht van dier op mens of een voorval waarbij het SARS-CoV-2 per ongeluk is vrijgekomen. De wetenschappers drongen erop aan dat beide hypotheses “serieus genomen worden totdat er genoeg gegevens bekend zijn” en schreven dat het beoogde onderzoek “transparant en objectief” moet zijn, op de “beschikbare gegevens” moet berusten, een “breed scala van expertise” moet meewegen en onder “onafhankelijk toezicht” moet staan, zodat eventuele belangenconflicten tot een minimum beperkt zullen blijven.

“Telkens wanneer zich een uitbraak van een infectieziekte voordoet, is het van belang om de herkomst ervan te onderzoeken,” zegt Amesh Adalja, specialist in infectieziekten en hoofdwetenschapper aan het Center for Health Security van de Johns Hopkins University; Adalja behoorde niet tot de ondertekenaars van de open brief in Science. “De hypothese dat het virus uit een lab is ontsnapt, is mogelijk – evenals een overdracht van dier op mens,” zegt hij. “Ik denk dat er grondig en onafhankelijk onderzoek naar de herkomst van het virus moet worden gedaan.”

Onbeantwoorde vragen

De oorsprong van SARS-CoV-2, het virus dat de ziekte COVID-19 veroorzaakt, meer dan 171 miljoen mensen heeft besmet en bijna 3,7 miljoen dodelijke slachtoffers heeft geëist (per 4 juni), is nog altijd niet duidelijk. Veel wetenschappers, onder wie degenen die hebben deelgenomen aan het één maand durende onderzoek door de WHO in Woehan, geloven dat de meest waarschijnlijke verklaring voor het opduiken van het nieuwe coronavirus luidt dat de ziekteverwekker van een wild dier op een mens is overgedragen. Daarbij kan het virus direct van een vleermuis op een mens zijn overgesprongen of eerst via een andere gastheer in het dierenrijk uiteindelijk op een mens zijn overgedragen. De overdracht van dier op mens – ‘zoönose’ – is voor veel virussen een gebruikelijk traject; tenminste twee andere coronavirussen, het SARS- en het MERS-virus, hebben zich via zo’n ‘spillover’ vanuit een dierlijke gastheerpopulatie onder mensen verspreid.

Andere wetenschappers benadrukken dat het wel degelijke de moeite waard is om te onderzoeken of het SARS-CoV-2-virus is ontsnapt uit het Wuhan Institute of Virology, een laboratorium waar al meer dan tien jaar onderzoek wordt gedaan naar coronavirussen bij vleermuizen.

Het onderzoek van de WHO – een gezamenlijke onderneming van wetenschappers die door de WHO waren benoemd en Chinese functionarissen – werd afgesloten met de conclusie dat het “extreem onwaarschijnlijk” is dat het zeer besmettelijke virus uit een laboratorium is ontsnapt. Maar het WHO-team stuitte op diverse obstakels, waardoor sommigen die conclusie in twijfel trekken. Zo mochten de wetenschappers geen onafhankelijk onderzoek verrichten en kregen ze geen toegang tot ruwe gegevens. (‘Nog altijd weten we niet waar het coronavirus vandaan komt. Dit zijn vier mogelijke scenario’s.’)

Toen de WHO haar rapport op 30 maart openbaar maakte, riep de directeur-generaal van de organisatie, Tedros Adhanom Ghebreyesus, op tot meer onderzoek. “Alle hypotheses blijven op tafel,” zei hij destijds.

Vervolgens verklaarde Fauci op 11 mei tegenover PolitiFact dat het virus weliswaar met grote waarschijnlijkheid na een overdracht van dier op mens is opgedoken, maar dat “het ook iets anders geweest kan zijn, en dat moeten we zien uit te vinden.”

Onlangs openbaar gemaakte informatie waarover de Wall Street Journal als eerste berichtte, heeft nog meer olie op het vuur gegooid: volgens een Amerikaans inlichtingenrapport werden drie onderzoekers van het Wuhan Institute of Virology in november 2019 ziek en moesten ze in het ziekenhuis behandeld worden. In de laatste dagen van de regering-Trump liet het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken weten dat onderzoekers van het instituut ziek waren geworden en daarbij “symptomen vertoonden die overeenkomen met die van zowel COVID-19 als gewone seizoensgebonden griep.”

De meeste epidemiologen en virologen die het nieuwe coronavirus hebben onderzocht, denken dat het zich in november 2019 in China begon te verspreiden. Maar volgens China deed het eerste bevestigde geval zich pas op 8 december 2019 voor. Tijdens een briefing in Beijing, vorige week, beschuldigde de woordvoerder van het Chinese ministerie van Buitenlandse Zaken, Zhao Lijian, de VS ervan “de theorie van een lek uit een laboratorium aan te zwengelen” en vroeg zich af of de VS “werkelijk geïnteresseerd is in het achterhalen van de herkomst of de aandacht probeert af te leiden?” Zhao ontkende berichten in de Wall Street Journal dat drie medewerkers van het instituut in Woehan ziek waren geworden.

Laboratoriumlek 'onwaarschijnlijk'

Sommige conservatieve politici en commentatoren hebben de theorie over een lek uit het laboratorium meteen omarmd, terwijl linkse politici en waarnemers de hypothese direct verwierpen, vooral in het begin van de pandemie. De speculaties hebben ook tot verdere spanningen tussen de VS en China geleid.

Toen de Amerikaanse Senaat op 26 mei een wet aannam die bedoeld is om inlichtingen over een mogelijk verband tussen COVID-19 en het laboratorium in Woehan openbaar te maken, verklaarde de Republikeinse senator Josh Hawley voor Missouri, een van de indieners van de wet, dat “de wereld dient te weten of deze pandemie het resultaat is van nalatigheid door het laboratorium in Woehan.” Hij betreurde het dat “gedurende meer dan een jaar iedereen die vragen stelde over het Wuhan Institute of Virology, werd gedemoniseerd als aanhanger van samenzweringstheorieën.”

Om april 2020 meende Peter Navarro, voormalig handelsadviseur van Donald Trump, dat het SARS-CoV-2-virus als biologisch wapen kan zijn ontworpen, zonder daarvoor enige bewijs aan te voeren.

De theorie dat SARS-CoV-2 als biowapen is ontworpen, is “volstrekt onwaarschijnlijk,” zegt William Schaffner, professor infectieziekten aan de medische faculteit van de Vanderbilt University. Volgens hem moet een biowapen tegen een vijandelijke populatie ingezet kunnen worden om succesvol te zijn, en dus niet de eigen bevolking schaden. Daarentegen kan het SARS-CoV-2-virus volgens hem “niet worden gecontroleerd; het zal zich verspreiden, ook onder de eigen bevolking,” waardoor het als biologisch oorlogswapen extreem “contraproductief” zou zijn.

De wat aannemelijker hypothese luidt dat het nieuwe coronavirus in het instituut in Woehan werd geïsoleerd uit een wild dier en dat het tijdens het onderzoek per ongeluk uit het laboratorium is ontsnapt. “Het kan zijn dat ze niet precies wisten hoe schadelijk en besmettelijk het virus was en dat er te weinig beschermende maatregelen waren genomen, waardoor een van de laboranten besmet is geraakt,” waarna een keten van besmettingen op gang kwam die uiteindelijk tot de pandemie heeft geleid, zegt Rossi Hassad, epidemioloog aan het Mercy College in de staat New York.

Maar Hassad denkt dat deze hypothese zich op een schaal van waarschijnlijkheid aan de “extreem lage kant bevindt.” Het idee zal volgens hem “vermoedelijk ook na grondig wetenschappelijk onderzoek een theorie blijven.”

Biden heeft de Amerikaanse inlichtingendiensten drie maanden de tijd gegeven om verslag aan hem uit te brengen, dus het rapport wordt rond 26 augustus verwacht.

Volgens Eyal Oren, epidemioloog aan de San Diego State University, is het op basis van de bestaande informatie duidelijk waarom de hypothese dat het virus van dier op mens is overgesprongen, de meest geaccepteerde is: “De genetische sequentie van het COVID-19-virus lijkt veel op andere coronavirussen die bij vleermuizen zijn aangetroffen,” zegt hij.

Sommige wetenschappers denken dat er nooit definitieve conclusies getrokken zullen worden. De vraag naar de herkomst van SARS-CoV-2 “zal uiteindelijk onopgelost blijven,” zegt Schaffner.

En volgens Oren verloopt de voortgang van de wetenschap “heel wat trager dan de media en het nieuws van de dag.”

Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com