Afvallen is moeilijk. Zes op de tien Nederlandse volwassenen hebben weleens een poging gedaan, maar het blijkt lastig om het gewicht eraf te houden. Uit onderzoek blijkt dat 80 tot 95 procent van de mensen binnen drie tot vijf jaar weer terugkeert op het oude gewicht. Waarom vinden we het zo’n uitdaging om blijvend gewicht te verliezen?

Vaak wordt het gekoppeld aan een gebrek aan wilskracht, maar wetenschappers benadrukken dat de situatie complexer is dan dat. Hormonen, genen en zelfs evolutie zorgen ervoor dat je lichaam terugvecht. Sterker nog, het doet hard zijn best om de verloren kilo’s weer terug te krijgen. Je krijgt meer honger en je metabolisme vertraagt. Wetenschappers leggen uit hoe dat zit.

Onderzoek naar extreem gewichtsverlies

In een studie uit 2016 werden veertien kandidaten onderzocht van The Biggest Loser, een Amerikaans televisieprogramma waarin deelnemers proberen zo veel mogelijk af te vallen. Allen leden aan morbide obesitas, een ernstige vorm van overgewicht. Hun lichaamssamenstelling en rustmetabolisme werden gemeten op het moment dat ze de competitie beëindigden en zes jaar later nogmaals. De resultaten werden vervolgens met elkaar vergeleken.

Wat bleek? De deelnemers kwamen na The Biggest Loser een aanzienlijk deel van het verloren gewicht weer aan. Zelfs de kandidaten die er wel in slaagden op gewicht te blijven, kampten met een vertraagd metabolisme. En dat maakt het een stuk moeilijker om niet weer aan te komen.

Hoe je lichaam reageert als je afvalt

Waardoor komt dat? ‘Als je afvalt, verbrandt je lichaam minder calorieën,’ zegt Kimberly Gudzune, medisch directeur van de American Board of Obesity Medicine. Dat betekent dat iemand die is afgevallen minder calorieën kan eten om op gewicht te blijven dan iemand van dezelfde omvang die nooit is afgevallen.

Dat verschil is niet alleen metabolisch, maar ook hormonaal. Na een gewichtsverlies als gevolg van een dieet stijgt de aanmaak van het hormoon ghreline, dat je hongergevoel versterkt. Tegelijkertijd dalen de hormonen peptide-YY en leptine, die normaal gesproken zorgen voor een gevoel van verzadiging. Deze hormonale verschuivingen blijven vaak nog een jaar na het afvallen bestaan.

Leestip: Deze 7 hormonen beïnvloeden hoeveel je eet

‘Dit zijn slechts enkele van de vele ‘metabole aanpassingen’ waarmee het lichaam ‘terugvecht’ wanneer we afvallen,’ zegt Andrés Acosta, gastro-enteroloog en obesitasonderzoeker aan de Mayo Clinic (VS).

Behandelingen zoals een maagverkleining of GLP-1-medicatie (zoals Ozempic, Wegovy en Saxenda) kunnen deze aanpassingen deels compenseren, doordat ze de communicatie tussen de hersenen en de darmen over honger en verzadiging verbeteren. Toch blijven veel patiënten terughoudend om deze behandelingen te gebruiken.

De wetenschap achter de setpointtheorie

Een theorie die helpt verklaren waarom het lichaam zich biologisch verzet tegen gewichtsverlies, is de setpointtheorie. Deze gaat ervan uit dat het lichaam verschillende mechanismen inzet om een bepaald gewicht – vaak vroeg in het leven vastgesteld – te beschermen. Volgens deze theorie hebben de meeste mensen in de loop van hun leven meerdere setpoints.

Wil je niets missen van onze verhalen? Volg National Geographic op Google Discover en zie onze verhalen vaker terug in je Google-feed!

Over de setpointtheorie bestaat echter nog geen volledige wetenschappelijke consensus. ‘Er zijn mechanismen met sterker wetenschappelijk bewijs, zoals hormonale veranderingen en verschuivingen in het energieverbruik. Die sluiten aan bij de setpointtheorie, maar bestaan ook los van dat idee,’ zegt Gudzune.

Het belang van een persoonlijke aanpak

Als dat de situatie al niet ingewikkeld genoeg maakt, reageert ook iedereen weer anders op gewichtsverlies. Acosta ontwikkelde daarom een genetische test die de unieke factoren in kaart brengt die bij een patiënt met obesitas het sterkst aanwezig zijn.

De uitkomst kan verklaren waarom iemand moeite heeft om af te vallen en welke factoren dat in de toekomst kunnen belemmeren. De vier groepen worden ingedeeld als ‘hungry brain’, ‘hungry gut’, ‘emotional hunger’ en ‘slow burn’.

Leestip: Dit gebeurt er in je lichaam als je sport

De groep ‘hungry brain’ heeft meer calorieën nodig om zich verzadigd te voelen; ‘hungry gut’ omvat mensen die kort na het eten alweer honger krijgen; ‘emotional hunger’ verwijst naar de drang om te eten als manier om met emoties om te gaan; en ‘slow burn’ beschrijft mensen met een traag werkend metabolisme.

Acosta: ‘Door het specifieke fenotype van een patiënt te behandelen, kunnen mensen een gepersonaliseerde aanpak en medicatie krijgen waarmee de onderliggende obesitasaandoening rechtstreeks wordt aangepakt. Dat vergroot niet alleen de kans op blijvend gewichtsverlies, maar ook op het behouden van het bereikte gewicht.’

Een schadelijk stigma

Toch bestaan er veel vooroordelen rondom afvallen. Volgens Andrew Kraftson, directeur van het Weight Navigation Program van University of Michigan Health (VS), is er een hardnekkig misverstand over wat mensen met een ‘normaal’ gewicht doen om op gewicht te blijven.

Leestip: Overgewicht in de Middeleeuwen en daarna: zo keek men naar een pondje te veel

‘Mensen die met hun gewicht worstelen denken vaak dat slankere personen hun eten afwegen en elke calorie tellen, maar daarin ontbreekt de nuance,’ zegt Kraftson. Je kunt deze groepen en hun ervaringen simpelweg niet met elkaar vergelijken.

Dit soort vergelijkingen kunnen zorgen voor een geïnternaliseerd stigma, waarbij mensen met overgewicht de negatieve overtuigingen over obesitas gaan geloven. Dit vergroot het risico op problemen met het lichaamsbeeld, depressie en een verstoorde relatie met eten.

De toekomst van de gezondheidszorg

Hoe kunnen we mensen met gewichtproblemen het beste helpen? Volgens Kraftson bestaat goede begeleiding idealiter uit een totaalpakket aan zorg. Artsen hebben niet altijd de expertise om in alle behoeften van een patiënt te voorzien, en zouden daarom geholpen zijn met een team van diëtisten en mentale zorgverleners.

‘Het draait niet alleen om het uitschrijven van een recept. Obesitas is een complexe aandoening zonder één duidelijke aanleiding. Biologie, omgevingsfactoren en mentale gezondheid spelen er allemaal een rol in,’ zegt Kraftson. Pas wanneer we het misverstand doorbreken dat afvallen alleen een kwestie van wilskracht is, maken we de weg vrij voor de juiste hulp.

Meer ontdekken? Krijg onbeperkt toegang tot National Geographic Premium en steun onze missie. Word vandaag nog lid!