Een tegendraadse Egyptische koning deed 3400 jaar geleden afstand van zijn naam, zijn religie en zijn residentie Thebes (het huidige Luxor). Archeologen weten wat er daarna gebeurde: farao Achnaton stichtte de stad Achetaton, die slechts korte tijd werd bewoond. Daar woonde hij met zijn vrouw Nefertiti en aanbad hij de zon. Na zijn dood werd zijn jonge zoon Toetanchamon de heerser van Egypte. Die draaide de controversiële veranderingen die zijn vader doorvoerde weer terug.
Maar waarom verliet Achnaton Thebes, dat gedurende meer dan 150 jaar de hoofdstad van het oude Egypte was? De ontdekking van een industriële koninklijke metropolis binnen Thebes kan mogelijk antwoord bieden op die vraag. Achnaton erfde de stad van zijn vader, Amenhotep III. De vondst, die in een onlangs uitgegeven verklaring de ‘verloren gouden stad van Luxor’ werd gedoopt, roept waarschijnlijk net zoveel enthousiasme, speculatie en controverse op als de afvallige koning die eruit vertrok.
Omdat de stad pas afgelopen september werd ontdekt, hebben archeologen slechts een fractie van de grote vindplaats kunnen bekijken. Op dit moment is het nog lastig om iets te zeggen over het belang ervan voor de kennis over het oude Egypte. Maar wetenschappers zijn in ieder geval onder de indruk van de mate waarin de vondsten tot nog toe bewaard zijn gebleven.
‘Dit is zonder enige twijfel een fenomenale vondst,’ stelt archeoloog Salima Ikram, die aan het hoofd staat van de vakgroep Egyptologie van de American University in Cairo. ‘Het is een echt een snapshot van die tijd, een Egyptische versie van Pompeï.’
De vindplaats stamt uit het tijdperk van farao Amenhotep III die regeerde in een tijd van grote rijkdom, macht een weelde, tijdens de 18e dynastie tussen ca. 1386 en 1353 v. Chr. Hij zou tijdens de laatste jaren van zijn heerschappij korte tijd samen met zijn zoon Achnaton hebben geregeerd.
Maar Achnaton, wiens heerschappij van ongeveer 1353 tot 1336 v.Chr. duurde, brak enkele jaren na het overlijden van zijn vader met alles waar zijn voorganger voor stond. In de zeventien jaar dat hij aan de macht was voerde hij radicale veranderingen door in de Egyptische cultuur. Hij verliet het traditionele Egyptische veelgodendom en erkende nog maar één god, de zonnegod Aton. Hij veranderde zelfs zijn naam, van Amenhotep IV naar Achnaton, wat ‘toegewijd aan Aton’ betekent.
En de afvallige koning liet het daar bepaald niet bij. Hij verhuisde met zijn hof van Thebes richting het noorden, naar een volledig nieuwe stad die hij Achetaton noemde (moderne naam: Amarna) en zette aan tot een artistieke revolutie waardoor de Egyptische kunst enige tijd niet langer statisch en uniform was, maar meer natuurgetrouw en gedetailleerd werd. Na zijn overlijden werden zijn sporen echter grotendeels uitgewist. Vanaf het moment dat zijn zoon, de toen nog zeer jonge Toetanchamon, koning werd, werd de stad, de kunst, de religie en zelfs de naam van Achnaton systematisch verlaten en gewist. De nalatenschap van de afvallige koning werd slechts aan de vergetelheid onttrokken doordat Amarna in de achttiende eeuw werd herontdekt. Deze vondst was honderden jaren lang aanleiding tot speculaties onder archeologen.
Waarom en hoe vond de omstreden transformatie van de farao plaats, en hoe zag het dagelijks leven onder de geliefde Amenhotep III eruit? Mogelijk dat de onlangs ontdekte stad antwoorden kan bieden. De vindplaats strekt zich uit tussen oud en nieuw in een gebied dat bekend staat om zijn archeologische rijkdom. Ten noorden ervan bevindt zich de dodentempel van Amenhotep III uit de veertiende eeuw v.Chr. Ten zuiden ligt Medinet Habu, een dodentempel die een kleine twee eeuwen later werd gebouwd voor Ramses III.
Lees ook: Zeer zeldzame leeuwenmummies ontdekt in Egypte
Archeologen hoopten dat op de tussengelegen locatie mogelijk het gebouw lag waar de onderdanen van Toetanchamon mogelijk voeding en andere offergaven brachten na de dood van de jonge farao rond 1325 v.Chr. Ze vonden echter iets heel anders: zigzag-lopende bakstenen muren tot bijna drie meter hoog en bergen voorwerpen uit het tijdperk van Amenhotep III.
De gebouwen liggen vol alledaagse voorwerpen die vaak te maken hebben met de artistieke en industriële productie die een bron van inkomsten vormde voor de stad van de farao. Zo werden er woningen aangetroffen waarin de arbeiders mogelijk leefden, een bakkerij en een keuken, voorwerpen die te maken hadden met de productie van metaal en glas, mogelijke bestuursgebouwen en zelfs een begraafplaats met uit steen gehouwen tombes.
Hoewel er nog geen zekerheid is over de omvang van de stad, is de datering wel duidelijk, dankzij de hiërogliefen op verschillende voorwerpen. Op een pot met een inhoud van zo'n negen liter waarin gekookt vlees werd bewaard, stond een inscriptie met het jaartal 37 - rond die tijd zouden Amenhotep III en Achnaton naar verluidt gezamenlijk hebben geregeerd. Op onder meer scarabeeën en vazen staat het koninklijke zegel van Amenhotep III.
Betsy Bryan, hoogleraar Egyptische kunst en archeologie aan de Amerikaanse Johns Hopkins University vertelt dat op de gebouwen ook de naam staat van de zoon die niet lang daarna een afvallige zou blijken. Bryan, die niet bij de opgraving betrokken was, bracht een bezoek aan de vindplaats op een dag dat archeologen stempels op een klein plafond van klei ontdekten met de hiërogliefen voor ‘De levende aton wordt in de waarheid gevonden.’ ‘Dat is een bijnaam voor Achnaton,’ vertelt Bryan. Ondanks het feit dat de jongere koning genoemd staat, is de stad volgens haar onderdeel van het noordelijker gelegen paleizencomplex, dat Nebmaatre oftewel ‘de oogverblindende Aton’ heette.
Lees ook: Heilige dieren: fauna en religie in Egypte
Toen Achnaton eenmaal aan de macht was en een heel andere weg insloeg, verliet hij de stad van zijn vader, en liet hij naar het zich laat aanzien alles daarin achter.
Die ondergang blijkt nu een grote aanwinst voor de hedendaagse archeologie. ‘Het is ongelofelijke mooi,’ aldus Ikram. Ze vertelt dat ze rondliep tussen de hoge muren langs de bewaard gebleven straten en dat ze verwachtte dat er ieder moment een inwoner van het oude Egypte de hoek om kon komen. ‘Het is gewoon niet te beschrijven,’ zegt ze. ‘Je kunt er met je verstand niet bij.’
Het lijkt erop alsof de stad weer in gebruik werd genomen door Toetanchamon, die tijdens zijn heerschappij Achetaton de rug toekeerde en in plaats daarvan een nieuwe hoofdstad vestigde in Memphis. Ook Eje, die later de troon erfde toen hij met de weduwe van Toetanchamon trouwde, lijkt de stad te hebben gebruikt. Op de vindplaats zijn vier verschillende lagen gevonden uit verschillende tijdperken, die erop duiden dat de nederzetting in gebruik was tot aan het tijdperk van het Romeins en Byzantijns Egypte uit de derde tot en met de zevende eeuw n.Chr.
Daarna raakte het onder het zand bedolven, tot aan de recente ontdekking.
Maar waarom werd de stad verlaten tijdens de kortdurende heerschappij van Achnaton? ‘Ik weet niet of we dichter bij het antwoord op die vraag komen door deze specifieke stad,’ stelt Bryan. ‘Wat we in ieder geval wel krijgen is steeds meer informatie over Amenhotep III, Achnaton en hun familieleden. Het is nog vroeg om iets met zekerheid te zeggen, maar ik denk dat we steeds meer verbanden gaan zien.’ Hoewel er in de onlangs ontdekte stad misschien niet veel aanwijzingen zijn te vinden over het mysterie van de rebelse farao, zal het beeld van het leven dat hij achter zich liet des te duidelijker worden.
Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com
