Paus? Ik? Toen Adriaan Floriszoon Boeyens (1459-1523) de bode op bezoek kreeg die hem vertelde dat hij de hoogste leider was geworden van de katholieke kerk, wist hij niet wat hij hoorde. ‘Als dit nieuws waar is, wees mij dan genadig,’ was zijn antwoord. Hij zou de eerste en tot op heden enige Nederlandse paus ooit worden. In de korte tijd dat hij aan het hoofd stond van de katholieke kerk, zou hij zich niet erg geliefd maken.
Een Nederlandse paus
Het is een koude januaridag in 1522. Binnen in de Sixtijnse Kapel bevinden zich 39 kardinalen, die zich buigen over een belangrijk vraagstuk: wie moet paus Leo X gaan opvolgen? Na tien mislukte stemrondes is de moed hen aardig in de schoenen gezakt.
De Franse, Spaanse en Italiaanse kardinalen gunnen elkaar het pontificaat niet. Wat volgt is een compromis: een stem op een kardinaal die niet eens bij de stemming aanwezig is. De Nederlander Adriaan Floriszoon Boeyens moet het stokje overnemen.
Leestip: Hoe paus Gregorius IX katten tot vijanden van de kerk maakte
Het nieuws bereikt hem pas dertien dagen later. Hij bevindt zich op dat moment in het Casa del Cordón, in de Baskische stad Vitoria-Gasteiz. Daar is hij niet zomaar. Niemand minder dan de Europese leider Karel V koos hem als stadhouder. Dat is een bijzondere uitverkiezing, gezien zijn nederige afkomst als zoon van een Utrechtse timmerman.
Adrianus VI, ‘barbaar uit het Noorden’
In zijn geboortestad Utrecht barst het volk in juichen uit als het nieuws bekend wordt dat ‘hun’ Adriaan is verkozen tot paus. Hijzelf is minder euforisch. Zijn sobere en serieuze levensstijl staat haaks op het losbandige en weelderige bestaan dat veel Roomse geestelijken leiden. Hoe gaat hij orde op zaken stellen?
Leestip: De indrukwekkendste foto’s van het pontificaat van paus Franciscus
Het duurt acht maanden voordat Adrianus VI – de pauselijke naam die hij aanneemt – vanuit Spanje aankomt in Rome. Lang genoeg voor de inwoners om flink over hem te roddelen. Ook de kardinalen vragen zich al snel af wat ze zich op de hals hebben gehaald. De ‘barbaar uit het Noorden’ wordt met argwaan ontvangen.
Wederzijdse minachting
De minachting blijkt wederzijds. De Sixtijnse Kapel, met het fabelachtige schilderwerk van Michelangelo, zou Adrianus VI hebben vergeleken met een Turks badhuis. En al die lucratieve bijbaantjes die de kardinalen erop nahouden? Daar moeten ze afstand van doen. Wie geen degelijke theologische opleiding heeft afgerond, verliest zijn priesterlijke post. Om nog maar niet te spreken over de handhaving van het priesterlijke celibaat.
De Nederlandse hoogleraar middeleeuwse geschiedenis Catrien Santing van de Rijksuniversiteit Groningen weet zijn imago treffend samen te vatten in haar onderzoek: ‘Vijf eeuwen lang wordt Adrianus beschreven als de belichaming van de typische Nederlander, zowel in positieve als negatieve zin: eenvoudig, oprecht, zuinig en vroom, maar ook bot, gierig en met een gebrek aan beschaving en cultuur.’
Een ziekte in het Vaticaan
Dat zijn voorganger Leo X aflaten verkocht waarmee mensen hun zielenheil konden afkopen, is Adrianus al helemaal een doorn in het oog. Hij gruwelt van alle misstanden en luxe in het Vaticaan. Zelfs zo erg, dat hij zijn afgezant een brief laat voorlezen tijdens de Rijksdag van Neurenberg. Honderden vorsten en (geestelijk) leiders uit het Heilige Roomse Rijk krijgen op deze dag te horen wat Adrianus van Rome vindt.
In het Vaticaan woekert een ziekte, waarvan het geen wonder is dat deze is afgedaald naar de ledematen: van de pausen naar de lagere geestelijken. Op de plek waar het bederf begonnen is, moet ook de genezing beginnen. Hervorming van de Heilige Stoel is noodzakelijk.
Leestip: De Reformatie, het begin van een religieuze revolutie in Europa
Het is ongehoord. Nooit eerder sprak een paus met zo veel afkeur over het Vaticaan. Zijn negatieve opvattingen deelt hij met twee belangrijke tijdgenoten: kerkhervormer Maarten Luther en de humanist Erasmus. Die laatste mag hij tot zijn vriendenkring rekenen, de eerste tot zijn tegenstanders.
Hoewel Luther en Adrianus het eens zijn over ‘de ziekte in de kerk’, noemt de paus hem wel een ketter, omdat hij het pauselijk gezag niet erkent. Luther noemt Adrianus op zijn beurt een ‘pausezel’ en de antichrist. Adrianus vraagt Erasmus of hij hem wil helpen bij zijn hervormingsplannen, maar deze bedankt vriendelijk. Aan deze chaos wil hij zijn vingers niet branden.
De dood van Adrianus VI
Populair is Adrianus allesbehalve. Er gaat dan ook een zucht van verlichting door het Vaticaan als hij slechts anderhalf jaar na zijn aanstelling plotseling overlijdt. Voor het gerucht dat hij werd vergiftigd, is nooit bewijs gevonden.
Adrianus’ plannen om de kerk te hervormen waren op niets uitgedraaid. De dreiging van de Reformatie die Luther had ontketend, en waar hij zo voor had gewaarschuwd, werd pas te laat serieus genomen in Rome. Pas 22 jaar na zijn dood komt er eindelijk een katholiek antwoord op de protestantse afsplitsing in de vorm van het Concilie van Trente. Adrianus ligt nog altijd begraven in de stad waar hij helemaal niet heen wilde, in de kerk Santa Maria dell’Anima.
Meer ontdekken? Krijg onbeperkt toegang tot National Geographic Premium en steun onze missie. Word vandaag nog lid!
