Geen alledaagse taak is de afgelopen jaren zo onder een vergrootglas komen te liggen als handen wassen. Twintig seconde, met zeep, tot ze er schraal van worden. We horen het Rutte nog zeggen op tv.

In dat strikte protocol hadden middeleeuwse Europeanen zich zeker kunnen vinden, hoewel het handen wassen voor hen meer een sociale aangelegenheid was. Over het algemeen wordt aangenomen dat men er in de Middeleeuwen een slechte persoonlijke hygiëne op nahield, maar dat is slechts een van de vele fabels over de Middeleeuwen. In werkelijkheid waren ze heel netjes.

Handen wassen, een noodzakelijk kwaad

Iedereen, van koningen tot boeren, waste zich voor en na de maaltijd. De meeste mensen aten met hun handen: bestek werd zelden gebruikt. Het wegwassen van het vuil van de dag was noodzakelijk en een teken van respect voor degene die je te eten gaf. ‘Zorg ervoor dat uw vingers schoon zijn en uw vingernagels goed verzorgd,’ staat te lezen in Les Contenances de Table, een dertiende-eeuwse tekst over tafelmanieren.

De middeleeuwse adel en geestelijken brachten het wassen van de handen en het gezicht naar nieuwe hoogten. Wie met een middeleeuwse Europese koning dineerde, werd begroet door minstrelen die prachtige muziek speelden op een harp of vedel (de middeleeuwse voorloper op de viool). Je werd naar een wc geleid met luxueuze wastafels, frisse witte handdoeken en geparfumeerd water. Omringd door bedienden reinigden de gasten hun handen.

Zodra iedereen in de grote zaal aanwezig was, kwam de koning binnen. De gasten keken vervolgens toe terwijl de koning zijn handen waste. Pas wanneer de koning klaar was, nam iedereen plaats. Het was ‘een machtsspel om te laten zien wie de baas was’, zegt Amanda Mikolic, assistent-conservator middeleeuwse kunst van het Cleveland Museum of Art in Ohio.

Middeleeuwse dineretiquetten

Hoe de edelen aten, werd bepaald door strenge richtlijnen. Les Contenances de Table bevat een reeks eetvoorschriften:

  • Als een hap is aangeraakt, mag het niet meer terug op het bord.
  • Raak oren of neus niet aan met de blote handen.
  • Het is bij verordening bevolen een schotel aan de mond te zetten.
  • Wie wil drinken moet eerst opeten wat in zijn mond zit en de lippen moeten eerst worden afgeveegd.
  • Was de handen en neem iets te drinken nadat de tafel is afgeruimd.

Fraai gedecoreerde vaten zoals aquamaniles (schenkkannen) en lavabo’s (hangende potten met twee tuiten) werden gevuld met warm, geurend water dat gebruikt werd bij het wassen van de handen. In de welvarendste huishoudens goten bedienden het geurige water op de handen van de dinerende gasten.

Na verloop van tijd werd het handen wassen echter steeds minder gebruikelijk. Kenners geven de vork daarvan de schuld, die in de achttiende eeuw gemeengoed werd. Mikolic: ‘Het rituele karakter van het handen wassen begint af te nemen wanneer serviesgoed meer in zwang komt, neemt verder af wanneer huishoudens serviesgoed voor gasten hebben en nog meer wanneer je mag eten met je handschoenen nog aan.’