Het is heel begrijpelijk dat je bij een epidemie niet graag in het vliegtuig stapt. En zeker niet wanneer er twee gevaarlijke virussen tegelijk circuleren.

De wereld is in de ban van het coronavirus, dat zijn oorsprong heeft in China. Inmiddels heeft het zich verspreid naar meer dan 100 andere landen. Het is nu ook het griepseizoen.

Hoewel passagiers op vliegvelden worden gescreend op het coronavirus en veel vliegtuigmaatschappijen niet meer vliegen naar China, Italië en andere risicogebieden, biedt dit weinig geruststelling voor wie op het vliegtuig stapt. Je kunt dan wel die niezende persoon in de rij voor een kopje koffie ontlopen, maar eenmaal aan boord van dat vliegende blik is je lot als het ware bezegeld.

Er is nog steeds weinig bekend over de uitbraak in Wuhan. Wel hebben wetenschappers enige kennis van vergelijkbare coronavirussen en luchtweginfecties zoals influenza. Hoe verspreiden deze virussen zich en dan met name in vliegtuigen? En hoe groot is het gevaar van het coronavirus in vergelijking met bijvoorbeeld influenza? Daar gaan we nu nader op in.

Hoe verspreiden luchtweginfecties zich gewoonlijk?

Als je in de holte van je arm niest of die hoestende collega uit de weg gaat, weet je waarschijnlijk al voor een belangrijk deel hoe luchtweginfecties zich verspreiden.

Wanneer een besmette persoon hoest of niest, komen druppeltjes speeksel, slijm of andere lichaamsvloeistoffen in de lucht. Als er druppeltjes op jou terechtkomen of als je ze aanraakt en daarna bijvoorbeeld je gezicht aanraakt, kun je ook worden besmet.

Deze druppels worden niet met de lucht meegevoerd door de ruimte, maar vallen redelijk dicht bij de bron. Emily Landon, geneesheer-directeur Antimicrobieel stewardship en Infectiebestrijding aan University of Chicago Medicine, vertelt dat je volgens de influenzarichtlijnen van het ziekenhuis wordt blootgesteld als je langer dan tien minuten dichter dan twee meter bij een besmette persoon staat.

“Tijd en afstand zijn cruciaal,” zegt Landon.

Luchtweginfecties kunnen ook worden verspreid via de oppervlakken waarop de druppels vallen. Dus ook via vliegtuigstoelen en dienbladen. Hoelang druppels aanwezig blijven, is afhankelijk van de druppels en het oppervlak. Bijvoorbeeld slijm of speeksel en poreus of niet-poreus. Hoelang virussen op oppervlakken aanwezig blijven, verschilt sterk per virus. Voor sommige is dat uren, voor andere maanden.

Het is ook bewezen dat respiratoire virussen via kleine, droge deeltjes, zogeheten aerosolen, via de lucht kunnen worden overgedragen. Volgens Arnold Monto, professor Epidemiologie en Mondiale volksgezondheid aan de Universiteit van Michigan, is dit echter niet het belangrijkste overdrachtsmechanisme.

Monto: “We spreken van echte aerosolen als het virus gedurende de tijd dat het aan droging wordt blootgesteld in die omgeving kan overleven.” Virussen geven echter de voorkeur aan een vochtige omgeving en veel virussen zijn niet meer besmettelijk als ze te lang droog zijn geweest.

Wat betekent dat voor vliegtuigen?

Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie heb je contact met een besmet persoon als je op een afstand van minder dan twee rijen van die persoon zit.

Maar mensen blijven tijdens een vlucht niet zitten. Zeker niet op vluchten die enkele uren duren. Ze gaan naar de wc, strekken de benen en pakken spullen uit de opbergruimte boven de stoelen. In 2003 brak het SARS-coronavirus (Severe Acute Respiratory Syndrome) uit. Toen besmette een passagier aan boord van een vlucht van Hongkong naar Peking ook mensen die veel verder van de passagier zaten dan het door het WHO gestelde gebied van twee rijen. In het New England Journal of Medicine werd opgemerkt dat “45 procent van de patiënten met SARS zou zijn gemist” als het WHO-criterium was aangehouden.

Met name op basis van dat voorval onderzocht een team volksgezondheidsonderzoekers hoe de kans op infectie kan veranderen door willekeurige verplaatsingen door de cabine.

Het ‘FlyHealthy Research Team’ observeerde het gedrag van passagiers en de bemanning tijdens tien transcontinentale vluchten in de VS, die drie en een half tot vijf uur duurden. Het team stond onder leiding van Vicki Stover Hertzberg en Howard Weiss van Emory University. De onderzoekers keken niet alleen naar hoe mensen zich door de cabine verplaatsten. Ze onderzochten ook welke invloed dit had op het aantal mensen met wie ze in contact kwamen en hoelang dat contact duurde. Het team wilde schatten bij hoeveel directe ontmoetingen virussen konden worden overgebracht tijdens transcontinentale vluchten.

“Stel je zit in een stoel aan het gangpad of in het midden en ik loop langs op weg naar de wc,” zegt Weiss, professor Biologie en Wiskunde aan Penn State University. “Dan bevinden we ons op minder dan een meter van elkaar en hebben we nauw contact. Als ik ben besmet, kan ik het virus op jou overbrengen. In ons onderzoek werd dit voor het eerst gekwantificeerd.”

In 2018 werd het onderzoek gepubliceerd. Het wees uit dat de meeste passagiers op gegeven moment hun stoel verlieten tijdens middellange vluchten. Ze gingen dan meestal naar de wc of pakten iets uit het bagagerek. 38 procent van de passagiers stond één keer op uit de stoel en 24 procent stond vaker op. 38 procent van de mensen bleef de hele vlucht in de stoel zitten.

Door deze activiteit konden de veiligste zitplaatsen worden aangewezen. De passagiers die het minst vaak opstonden, zaten bij het raam. Slechts 43 procent van hen verliet zijn plek in tegenstelling tot 80 procent van de mensen die aan het gangpad zaten.

Hierdoor hadden passagiers bij het raam met gemiddeld 12 contacten veel minder directe ontmoetingen dan mensen op andere plekken. Passagiers die in het midden of aan het gangpad zaten, hadden respectievelijk 58 en 64 contacten.

Als je bij een raam zit en niet opstaat, heb je dus aanzienlijk minder kans om in contact te komen met een besmettelijke ziekte. Zoals je in de afbeelding kunt zien, blijkt uit het model van het team dat passagiers die in het midden of aan het gangpad zitten een vrij lage kans hebben om te worden besmet. Ook de mensen in het door de WHO gestelde gebied van twee rijen.

Dat komt volgens Weiss doordat het contact tussen mensen meestal relatief kort duurt.

“Als je aan het gangpad zit, komen er weliswaar aardig wat mensen langs, maar deze passeren snel,” aldus Weiss. “We laten eigenlijk zien dat er een vrij lage kans is op overdracht op een bepaalde passagier.”

Het verhaal verandert als de zieke een bemanningslid is. Omdat het cabinepersoneel vaker door het gangpad loopt en met passagiers communiceert, zal het meer en langer direct contact hebben. In het onderzoek werd vastgesteld dat een ziek bemanningslid 4,6 passagiers kan besmetten. “Een steward of stewardess zou dan ook niet mogen vliegen als deze ziek is.”

Wat betekent dit voor het nieuwe coronavirus?

Zoals Weiss al aangeeft, weten we nog niet op welke manier het nieuwe coronavirus hoofdzakelijk wordt overgedragen. Dat kan via respiratoire druppeltjes, lichamelijk contact met speeksel of diarree gevolgd door orale inname van viraal materiaal, of misschien wel via aerosolen.

Weiss merkt op dat de overdracht via aerosolen niet in dit model is opgenomen. Het FlyHealthy Research Team hoopt dit echter in de toekomst te onderzoeken. In het onderzoek waarschuwen de onderzoekers er ook voor dat dit model niet rechtstreeks geëxtrapoleerd kan worden naar langeafstandsvluchten of vliegtuigen met meer dan één gangpad.

Landon beaamt dat we nog niet weten hoe het coronavirus wordt overgedragen. Hij is echter van mening dat de resultaten van dit onderzoek kunnen worden toegepast. Ze merkt op dat alle voorgaande coronavirussen zich via druppels verspreidden. Het zou daarom ongewoon zijn als deze nieuwe ziekteverwekker hiervan zou afwijken. En inderdaad, het nieuwe coronavirus gedraagt zich in veel opzichten als het SARS-virus. Beide virussen zijn zoönotisch. Dat wil zeggen dat ze bij dieren zijn ontstaan en daarna zijn overgedragen op mensen. En beide virussen zijn waarschijnlijk afkomstig van vleermuizen. De virussen worden ook van mens op mens overgedragen en ze kennen een lange incubatietijd. Voor het Wuhan-coronavirus bedraagt deze veertien dagen en voor influenza ongeveer twee dagen. Dit betekent dat mensen ziek kunnen zijn en de ziekte kunnen overdragen voordat er symptomen optreden.

In dat licht adviseert Landon om de richtlijn van het CDC voor besmettelijke ziekten te volgen wanneer je aan boord van een vliegtuig bent.

Deze schrijft voor dat je je handen met zeep moet wassen of met een ontsmettingsmiddel op basis van alcohol moet reinigen nadat je iets hebt aangeraakt. Zeker nu er bewijs is dat coronavirussen langer (ongeveer drie tot twaalf uur) op oppervlakken aanwezig blijven dan andere ziekteverwekkers.

Daarnaast kun je beter niet je gezicht aanraken en moet je contact met hoestende passagiers op elke mogelijke manier zien te vermijden.

Welk virus is erger, het coronavirus of influenzavirus?

Er bestaan vele manieren om het risico van een ziekte in te schatten. Wij richten ons op twee cijfers die vaak door volksgezondheidsonderzoekers worden gebruikt: het reproductiegetal en de letaliteit.

Het reproductiegetal (R0, lees: ‘R-nul’) staat voor het aantal nieuwe gevallen van de ziekte dat wordt veroorzaakt door één besmet persoon. Dat is precies wat Maia Majumder, faculteitsmedewerker bij Boston Children’s Hospital en Harvard Medical School, heeft bijgehouden.

Haar voorlopige resultaten wijzen voor het nieuwe coronavirus een reproductiegetal uit van 2,0 tot 3,1 mensen. Dat is hoger dan voor influenza (1,3 tot 1,8), maar vergelijkbaar met SARS, dat een basisreproductiegetal heeft van 2 tot 4. De verspreiding van coronavirussen onder mensen is dus enigszins hoger.

De letaliteit (de mate van dodelijkheid) is het aantal mensen dat aan een ziekte overlijdt gedeeld door het aantal mensen dat de ziekte krijgt. Ondanks dat seizoensgriep een wereldwijd probleem is, overlijdt er technisch gezien een relatief klein deel aan. De letaliteit bedraagt ongeveer 0,1 procent. De reden dat de griep een jaarlijks terugkerende noodsituatie op het gebied van de volksgezondheid is, komt doordat talloze mensen ermee worden besmet. In 2018 en 2019 bedroeg het aantal besmettingen in de VS 35,5 miljoen, met als gevolg 490.000 ziekenhuisopnamen en 34.200 sterfgevallen. Gezondheidswerkers in de VS roepen dan ook steeds dat mensen een griepprik zouden moeten krijgen.

De letaliteit verklaart ook waarom volksgezondheidsinstanties waarschuwen voor opkomende uitbraken van een coronavirus. SARS had een letaliteit van tien procent. Dat is ongeveer honderd keer hoger dan voor influenza. En de letaliteit voor het nieuwe coronavirus bedraagt momenteel bijna drie procent, wat overeenkomt met de Spaanse griep uit 1918.

Als het SARS- of het Wuhan-coronavirus ooit miljoenen mensen bereikt, kan dit desastreuze gevolgen hebben. In tegenstelling tot influenza is de gehele bevolking volgens Landon vatbaar voor dit coronavirus, omdat niemand het ooit eerder heeft gehad. Daarnaast is er geen specifieke behandeling, zoals een vaccin.

Gezondheidswerkers en burgers moeten vertrouwen op infectiebestrijding. Denk daarbij aan je handen wassen, contact met besmette personen beperken en het in quarantaine plaatsen van mensen. Monto suggereert dat het coronavirus door deze maatregelen een halt toe kan worden geroepen net als bij SARS het geval was.

“We hopen dat het virus kan worden bestreden met standaard hygiënemaatregelen. Dat is namelijk de enige optie die we hebben,” zegt ze. “Voor de griep hebben we vaccins en een aantal antivirale middelen. Maar niet voor dit coronavirus.”

Op de hoogte blijven van de wetenschap en de verhalen achter de uitbraak van het coronavirus? Schrijf je in voor onze wekelijkse nieuwsbrief.

Noot van de redactie: Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com op 28 januari, 2020. Het verhaal is op 11 maart 2020 geüpdatet om de laatste statistieken en nieuws over vliegtuigmaatschappijen weer te geven.