De waarschijnlijk minst omstreden en meest effectieve manier om de verspreiding van ziekten als griep en het coronavirus tegen te gaan, is je handen wassen. Het RIVM adviseert om ze regelmatig te wassen met water en zeep. Maar er zijn tijden geweest dat dit niet als een logische aanbeveling werd gezien. In de negentiende eeuw was het zelfs controversieel.
Rond 1840 overleden veel pas bevallen vrouwen aan een aandoening die bekendstond als kraamvrouwenkoorts. Zelfs als ze de beste medische zorg kregen die beschikbaar was, werden vrouwen ziek en stierven ze vlak na hun bevalling. De Hongaarse arts Ignaz Semmelweis besloot zich hierin te verdiepen en ging op zoek naar de oorzaken.
Kraamvrouwen en artsen
Semmelweis werkte in Oostenrijk in het Allgemeines Krankenhaus der Stadt Wien. Dat had twee aparte kraamafdelingen: op de ene werkten mannelijke artsen, op de andere vrouwelijke vroedvrouwen. Het viel hem op dat er veel minder moeders aan de koorts stierven als hun baby's door de vroedvrouwen waren gehaald. Het sterftecijfer onder vrouwen die door de artsen en medisch studenten werden geholpen lag twee keer zo hoog als dat onder de patiëntes van de vroedvrouwen.
De arts onderzocht een aantal mogelijke hypothesen die dit fenomeen konden verklaren. Hij bekeek of de positie van de vrouw tijdens de geboorte van invloed was. Hij testte of de koorts mogelijk te maken had met de schaamte van de vrouwen wanneer ze door een mannelijke arts werden onderzocht. Wellicht, dacht hij, schrokken de nieuwe moeders zich wel letterlijk en figuurlijk dood van de geestelijken die de doodzieke patiënten kwamen bezoeken. Semmelweis onderzocht al die mogelijke oorzaken en verwierp ze.
Deeltjes en ziekteverwekkers
Toen hij al deze variabelen terzijde had geschoven, vond Semmelweis de oorzaak: kadavers. De artsen in het ziekenhuis beoordeelden en hielpen hun studenten ’s ochtends tijdens autopsies, als onderdeel van de medische opleiding. Vervolgens gingen de artsen en studenten 's middags op de kraamafdeling aan de slag met het onderzoeken van patiëntes en het assisteren bij bevallingen. Dat gold niet voor de vroedvrouwen: die werkten alleen op hun eigen kraamafdeling.
Semmelweis vermoedde dat “kadaverdeeltjes” van de stoffelijke overschotten naar de pas bevallen vrouwen werden overgebracht door de artsen en studenten. Artsen waren toen nog niet verplicht hun handen te wassen tussen de bezoeken aan verschillende patiënten door, zoals tegenwoordig. Ziekteverwekkers waarmee ze tijdens een autopsie in aanraking kwamen, namen ze mee de kraamafdeling op.
De theorie over ziektekiemen stond nog in de kinderschoenen (het zou nog enkele decennia duren voordat Louis Pasteur en Joseph Lister hun invloedrijke werk zouden doen) dus Semmelweis had het niet over “ziektekiemen”, maar over “ontbindend dierlijk organisch materiaal.” Vrouwen raakten met de deeltjes besmet en stierven aan koorts nadat ze in contact waren gekomen met de artsen.
Handen uit de mouwen
In 1847 stelde Semmelweis handen wassen verplicht voor de studenten en artsen die voor hem werkten in het ziekenhuis. Hij vertrouwde daarbij niet op gewone zeep, maar gebruikte een oplossing met citroen en chloor, omdat daarmee de geur van ontbinding geheel van de handen van de artsen verdween. De medewerkers begonnen met het ontsmetten van hun handen en instrumenten. Het sterftecijfer op de door artsen gerunde kraamafdeling daalde spectaculair.
In 1850 hield Semmelweis een voordracht voor de prestigieuze Ärztevereinigung in Wenen waarin hij inging op het belang van handen wassen voor een publiek van artsen. Zijn theorie botste met de gangbare medische kennis van die tijd en stuitte op grote weerstand in de medische wereld. Zijn collega's trokken zowel zijn onderzoeksmethoden als zijn logica in twijfel. Historici denken dat ze bovendien niets van zijn theorie moesten hebben omdat zij daarin werden aangewezen als de oorzaak van het overlijden van hun patiënten. Ondanks de daling van het sterftecijfer op de kraamafdelingen, schafte het Krankenhaus der Stadt Wien het verplichte handen wassen weer af.
Er volgden moeilijke jaren voor Semmelweis. Hij verliet Wenen en ging naar het Hongaarse Pest, waar hij ook op een kraamafdeling werkte. Ook daar verplichtte hij medewerkers om hun handen te wassen, en net als in Wenen kelderde het sterftecijfer onder kraamvrouwen. Ondanks het feit dat hij zo vele levens redde, kregen zijn ideeën geen voet aan de grond.
In 1858 en 1860 publiceerde Semmelweis artikelen over het belang van handen wassen, gevolgd door een boek in 1861, maar zijn theorieën werden niet geaccepteerd door het establishment. Zijn boek werd verworpen door artsen die andere theorieën hadden over de voortdurende verspreiding van kraamvrouwenkoorts.
Enkele jaren later begon de gezondheid van Semmelweis te verslechteren. Er wordt gezegd dat hij mogelijk leed aan syfilis of Alzheimer. Hij werd opgenomen in een instelling voor geesteszieken en stierf vrij snel daarna, vermoedelijk als gevolg van een bloedvergiftiging door een ontstoken wond aan zijn hand.
Eerherstel voor de arts
In 1867, twee jaar na het overlijden van Semmelweis, wees ook de Schotse chirurg Joseph Lister op het belang van het reinigen van handen en chirurgische instrumenten om besmettelijke ziekten tegen te gaan. Ook hij stuitte op weerstand, maar vanaf 1870 begonnen artsen hun handen met regelmaat te wassen voordat ze gingen opereren.
Niet lang daarna kwam er erkenning voor het eerdere werk van Semmelweis. Zijn werk droeg bij aan de ontwikkeling van de ziektekiemtheorie door Louis Pasteur, die ertoe leidde dat de patiëntenzorg van artsen veranderde en dat er onderzoek kwam naar de oorzaak en verspreiding van ziekten.
Vanaf 1870 gingen chirurgen met regelmaat hun handen wassen, maar pas ruim een eeuw later werd het belang van dagelijks je handen wassen overal ter wereld erkend. Pas in de jaren tachtig van de vorige eeuw werden in de Amerikaanse gezondheidszorg voor het eerst officieel richtlijnen opgesteld voor handhygiëne. Ruim een eeuw nadat de theorieën van Semmelweis belachelijk werden gemaakt, veranderde de medische universiteit in Boedapest haar naam in Semmelweis Egyetem (Semmelweis Universiteit) ter ere van zijn volharding om de gezondheidszorg te verbeteren door hygiëne.
Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com
