Het Amazoneregenwoud draagt inmiddels hoogstwaarschijnlijk bij aan de opwarming van de aarde. Dat blijkt uit de eerste grootschalige analyse ooit die werd gedaan door meer dan dertig wetenschappers.

Wetenschappers waarschuwen al jaren dat het vermogen van ’s werelds grootste regenwoud om CO2 uit de atmosfeer op te nemen, en daarmee de schadelijke uitstoot door het verbranden van fossiele brandstoffen teniet te doen, afneemt door temperatuurstijging, droogte en ontbossing. Uit recente onderzoeken blijkt zelfs dat in sommige delen van het tropische gebied mogelijk al meer CO2 vrijkomt dan dat er wordt opgeslagen.

Maar de vochtige jungle, waar de meeste diersoorten ter wereld wonen, beïnvloedt het wereldwijde klimaat niet alleen via de uitstoot en opname van CO2. Zowel natuurlijke als door mensen veroorzaakte activiteiten in het Amazonegebied zorgen ervoor dat de rol van het regenwoud wezenlijk anders wordt, bijvoorbeeld door rechtstreekse opwarming van de lucht of het vrijkomen van andere broeikasgassen die zorgen voor opwarming.

(Lees ook: Wilde dieren uitgebuit voor selfies in de Amazone)

Zo kan de uitstoot van het broeikasgas distikstofmonoxide toenemen door het droogleggen van moerasland en het inklinken van de grond door bosbouw. Bij branden die worden aangestoken om grond vrij te maken voor landbouw komt roet vrij. De kleine zwarte deeltjes absorberen het zonlicht waardoor de temperatuur stijgt. Neerslagpatronen veranderen door ontbossing, zodat het woud verder uitdroogt en opwarmt. Bij de regelmatig voorkomende overstromingen en het bouwen van dammen komt het sterke broeikasgas methaan vrij. Hetzelfde gebeurt in de veehouderij, die bovendien een van de belangrijkste redenen is dat er bossen worden gekapt. Zo'n 3,5 procent van al het methaan dat wereldwijd vrijkomt is afkomstig van een natuurlijk proces dat zich afspeelt in de bomen in het Amazonegebied.

Tot nog toe was nog nooit een poging gedaan om de totale invloed van al deze processen in kaart te brengen, ondanks de snelle veranderingen die zich in de regio voordoen. In het recente onderzoek, dat tot stand kwam met steun van de National Geographic Society en waarvan de resultaten onlangs werden gepubliceerd in Frontiers in Forests and Global Change, wordt geraamd dat het natuurlijke verkoelende effect van het regenwoud teniet wordt gedaan door de opwarming van de atmosfeer die het gevolg is van deze gezamenlijke processen.

‘Een van de problemen is dat het omhakken van de bomen nadelig is voor de opname van CO2,’ vertelt hoofdauteur Kristofer Covey, hoogleraar milieustudies aan het Skidmore College in New York. ‘Maar wanneer je naast CO2 ook naar andere factoren kijkt, dan kun je eigenlijk niet anders dan concluderen dat de Amazone als geheel in feite bijdraagt aan de opwarming van de aarde.’

Volgens hem en zijn collega's is het nog mogelijk om het tij te keren. Het tegengaan van de wereldwijde uitstoot door te stoppen met het gebruik van steenkool, olie aardgas zou al helpen voor het herstellen van de balans, maar het is ook echt noodzakelijk om de ontbossing van het Amazonegebied een halt toe te roepen. Daarnaast moet de aanleg van dammen worden beperkt en moeten er meer initiatieven komen voor het herplanten van bomen. Wanneer op het huidige tempo wordt doorgegaan met de ontbossing voor landbouwgrond, is het zo goed als zeker dat de klimaatstijging op de hele aardbol erger wordt.

(Lees ook: Kijk hoe een enorme spin uit de Amazone er met een buidelrat vandoor gaat)

‘We hebben steeds vertrouwd op dit systeem om onze misstappen goed te maken, maar we zijn over de grens gegaan van wat het aankan,’ stelt coauteur Fiona Soper die verbonden is aan de McGill University.

Een ingewikkelde boekhouding

Het is juist de rijkdom aan biodiversiteit van het Amazonegebied, met zijn tienduizenden soorten insecten per vierkante kilometer, die het zo lastig maakt om het systeem te doorgronden. Glanzende groene bladeren nemen CO2 op uit de lucht. Via fotosynthese zetten ze die om in koolhydraten, die worden vastgelegd in de stammen en takken van groeiende bomen. In de bomen en CO2-rijke bodem van het Amazonegebied ligt zo'n 200 gigaton aan CO2 opgeslagen, wat overeenkomt met zo'n vier tot vijf jaar aan door mensen veroorzaakte CO2-uitstoot.

Maar het is ook extreem vochtig in het gebied, jaarlijks vinden metershoge overstromingen plaats in het oerwoud. In die natte bodem leven microben die methaan produceren, een broeikasgas dat zo'n 28 tot 86 procent schadelijker is dan CO2. De bomen fungeren als schoorstenen, ze leiden het methaan de dampkring in.

Intussen wordt water uit de Atlantische Oceaan in de vorm van regen opgenomen door planten, ingezet voor fotosynthese en weer uitgestoten via dezelfde poriën in de bladeren waarmee ze ook CO2 opnemen. Eenmaal terug in de atmosfeer valt het vocht weer als regen neer.

De mens verstoort deze natuurlijke cycli niet alleen door de klimaatverandering, maar ook door bosbouw, het aanleggen van waterreservoirs, mijnbouw en landbouw. In de afgelopen jaren is de ontbossing in Brazilië enorm toegenomen waarbij in 2020 het hoogste niveau in twaalf jaar werd bereikt, met een stijging van bijna tien procent ten opzichte van 2019.

Sommige van deze activiteiten onttrekken broeikasgas aan de atmosfeer, terwijl andere juist zorgen dat er meer van dergelijke gassen bijkomen, en al die processen beïnvloeden elkaar. Tot voor kort werden er geen pogingen gedaan om uit te zoeken hoe die balans in elkaar steekt. ‘In dit systeem grijpen verschillende factoren in elkaar, en die worden elk op een andere manier gemeten, op een verschillende tijdsschaal en door verschillende mensen,’ aldus Soper.

Maar het is wel duidelijk dat het regenwoud snel verandert, en dat de ontwikkeling alarmerend is. De regen valt tegenwoordig veel vaker dan vroeger in enorme stortbuien, wat leidt tot recordoverstromingen. Er zijn vaker droge perioden, die in sommige delen langer duren dan voorheen. Bomen die zich goed staande weten te houden in een natte omgeving verliezen de concurrentiestrijd met hoge boomsoorten die tegen droogte kunnen. Het aantal illegale bosbranden neemt weer toe. In 2019 brandde zo'n 21 duizend vierkante kilometer af, een gebied zo groot als ongeveer de helft van Nederland.

Daarom bracht de National Geographic Society Covey, Soper en een team van andere Amazone-deskundigen in 2019 bijeen, voor een poging om te achterhalen hoe al deze factoren in elkaar grijpen. Ze gebruikten geen nieuwe meetgegevens maar gingen op zoek naar nieuwe analysemethoden van de bestaande data, waarmee een overzicht zou kunnen worden verkregen.

Verder kijken dan CO2

Hoewel de resultaten de nodige onzekerheid kennen is het wel duidelijk dat het niet mogelijk is om een accuraat beeld te krijgen op basis van slechts één variabele, namelijk CO2. ‘Hoewel het een hele belangrijke factor is, is CO2 niet het enige verschijnsel waarmee je rekening moet houden,’ vertelt Tom Lovejoy, die als senioronderzoeker biodiversiteit bij de United Nations Foundation al tientallen jaren onderzoek doet naar het Braziliaanse Amazonegebied. ‘De enige verrassing, als je het zo wilt noemen, is met hoeveel meer je alles bij elkaar opgeteld nog rekening moet houden.’

Het delven van grondstoffen, afdammen van rivieren en gebruik van bosgrond voor de veehouderij en de sojateelt hebben allemaal een verschillende invloed op het natuurlijke systeem. Maar meestal leiden ze tot opwarming van de aarde. Met name methaan speelt daarbij een belangrijke rol. Hoewel de natuurlijke processen in het oerwoud nog steeds de belangrijkste bron voor methaan zijn, was het Amazonegebied in het verleden beter in staat om die methaan-emissie teniet te doen door de opname van CO2. Door ingrijpen van de mens is die capaciteit nu minder geworden.

Volgens onderzoeker Rob Jackson van de Stanford University, een vooraanstaande deskundige op het gebied van wereldwijde broeikasgasuitstoot, is het nieuwe onderzoek een belangrijke toevoeging aan de bestaande kennis. ‘Het Amazonegebied is kwetsbaar, en we zijn geneigd om ons te focussen op één enkel broeikasgas,’ stelt hij.

Patrick Megonigal, die verbonden is aan het Smithsonian Environmental Research Center, is dat met hem eens. ‘De auteurs trekken de discussie breder dan CO2 alleen, terwijl 90 procent van het publieke debat daar over gaat,’ zegt hij.

‘CO2 is niet de enige factor. Wanneer je ook kijkt naar wat er verder nog meespeelt, ziet het ernaar uit dat de gevolgen van het menselijk ingrijpen in het Amazonegebied schadelijker zijn dan we nu denken.’

Er blijven nog veel vragen onbeantwoord. Over de vraag die volgens Megonigal de belangrijkste is, maakt ook Lovejoy zich zorgen: hoe pakken al die factoren gezamenlijk uit voor het lokale klimaat in de Amazone? Die vraag is van belang omdat het Amazonegebied voor het grootste deel in zijn eigen waterbehoefte voorziet. Eén enkele watermolecuul circuleert minstens vijf keer door het woud doordat vochtige lucht vanaf het westen van de Atlantische Oceaan over het continent trekt.

Uit een recente analyse van Lovejoy en Carlos Nobre, een klimaatwetenschapper van het Instuto de Estudos Avançados da Universidade de São Paulo, blijkt dat de toenemende ontbossing ook kan leiden tot een verandering in de neerslagpatronen, waardoor grote delen van het Amazonegebied mogelijk permanent veranderen in een droger savannegebied. Volgens het tweetal zou die omslag al kunnen plaatsvinden als er slechts 20 tot 25 procent van het regenwoud wordt gekapt.

Dat zou grote problemen kunnen opleveren voor het klimaat, doordat het vermogen van de wouden om de lucht te ontdoen van onze uitstoot van fossiele brandstoffen aanzienlijk verder wordt aangetast. Volgens de cijfers van de Braziliaanse overheid zelf is er inmiddels al 17 procent van het oerwoud gekapt.

Wat er in Brazilië (en zijn buurlanden in het Amazonegebied) gebeurt, heeft gevolgen voor de hele wereld. In de Verenigde Staten hebben onlangs een aantal vooraanstaande milieuambtenaren die werkten onder vier eerdere presidenten uit zowel het Democratische als het Republikeinse kamp - Bush senior, Clinton, Bush junior en Obama - een oproep gedaan aan de huidige president Joe Biden om te eisen dat de Braziliaanse regering een einde maakt aan de ontbossing. Ze drongen erop aan dat Biden de handel met de Verenigde Staten daarvoor als ruilmiddel zou inzetten.

Brazilië en de Verenigde Staten zijn op dit moment in onderhandeling.

Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com