Sardijnse boeren die in het voorjaar van 1974 bezig waren hun akkers te ploegen stopten plotseling met werken. Ze waren gestuit op iets wat leek op een groep zware rotsblokken, maar bij nader inzien bleek het om iets veel fascinerenders te gaan: fragmenten van een reusachtig stenen hoofd. De ontdekking was een van de belangrijkste vondsten uit de IJzertijd in het westelijke Middellandse Zeegebied.
De kalksteenbrokken werden blootgelegd bij Mont’e Prama, aan de vruchtbare westkust van het eiland. Het waren de eerste van duizenden fragmenten die in de tientallen jaren daarna door archeologen zouden worden opgegraven. Sindsdien zijn de brokstukken weer in elkaar gezet, waardoor tientallen kolossale standbeelden voor het nageslacht bewaard zijn gebleven.
De beelden zijn oorspronkelijk uit één enkel blok kalksteen gehouwen en torenen nu boven de meeste bewoners van Mont’e Prama uit, want enkele ervan zijn ruim twee meter hoog. Ze vertonen zeer gestileerde kenmerken, zoals driehoekige gezichten en T-vormige wenkbrauwen en neuzen. Het meest opvallend zijn de ogen, die elk door twee grote concentrische cirkels zijn uitgebeeld en de gezichten een imposante starende blik geven. Sommige figuren zijn uitgerust met een schild, andere met pijl-en-boog. Op basis van deze attributen hebben wetenschappers de ‘reuzen van Mont’e Prama’ in drie categorieën ingedeeld: boogschutters, boksers en krijgers.
(Heeft Michelangelo dit beroemde beeld uit de Oudheid nagemaakt?)
Hoewel historici nog altijd niet precies weten wat de reuzen uitbeelden, zijn ze het erover eens dat ze bedoeld waren om met hun krachtige symboliek een oeroude gemeenschap te verbinden. De beelden getuigen van een opmerkelijke IJzertijd-cultuur die bijna drieduizend jaar geleden floreerde en daarna onderging als gevolg van achtereenvolgende golven van indringers.
Lees ook: Logeren bij de boer in Sardinië
Prehistorische kunstenaars
Sardinië maakt tegenwoordig deel uit van Italië maar kent een lange en dynamische geschiedenis van menselijke bewoning. Gelegen tussen de Iberische en Italiaanse schiereilanden, heeft Sardinië gedurende lange perioden een zeer belangrijke rol in de Middellandse-Zeehandel gespeeld.
Toen de beelden van Mont’e Prama werden ontdekt, namen wetenschappers aan dat ze deel uitmaakten van een Carthaags tempelcomplex. De commerciële macht van Carthago concentreerde zich in Noord-Afrika, vanwaaruit dit handelsrijk in de zesde eeuw v. Chr. ook Sardinië veroverde.
Maar na uitgebreider onderzoek beseften de onderzoekers dat de stenen fragmenten veel ouder waren dan de hoogtijdagen van Carthago. Nadat Giovanni Lilliu, door velen beschouwd als de vader van de Sardijnse archeologie, de fragmenten had bestudeerd, kwam hij tot de slotsom dat ze kenmerken hadden die sterk leken op bronzen beeldjes van de Sardijnse Nuraghe-cultuur.
Deze cultuur floreerde van de achttiende tot de achtste eeuw v. Chr. en staat bekend om haar bijzondere metaal- en steenbewerking. Op het hele eiland bouwden leden van het Nuraghe-volk de kenmerkende megalithische bouwsels waaraan de cultuur zijn naam ontleent: de nuraghi. Tegenwoordig zijn er in het Sardijnse landschap zesduizend officieel erkende nuraghi te vinden – een verbluffend aantal voor een geografisch gebied van 24.000 vierkante kilometer.
De nuraghi worden vaak gedomineerd door een centrale toren met daarin een grote cirkelvormige kamer en zijn alleen op Sardinië aangetroffen. Hun precieze functie is een mysterie: hypotheses over het doel ervan lopen uiteen van vestingen of woningen tot paleizen of een combinatie van al deze functies. De bouw van nieuwe nuraghi lijkt rond 1200 v. Chr. te zijn gestopt, maar daarna bleven de gebouwen nog eeuwenlang in gebruik.
Na de vervaardiging van de stenen kolossen begon het stammensysteem van de Nuraghe-cultuur te verzwakken en uiteen te vallen. Zowel de Grieken als Feniciërs hadden het voorzien op de rijke ertsen van het eiland, maar het waren de Feniciërs die uiteindelijk de overhand kregen. In de zesde eeuw v. Chr. zouden hun Carthaagse afstammelingen uit Noord-Afrika (Carthago is gesticht door de Feniciërs) Sardinië definitief inlijven.
Na de teloorgang van de Nuraghe-cultuur lijken de stenen reuzen op zeker moment te zijn vernietigd, in een doelbewuste daad van heiligschennis. Wetenschappers denken dat dit waarschijnlijk is gedaan door Fenicische of Carthaagse kolonisten, die hun nieuwe orde op het eiland wilden bevestigen door de oude structuren te ontmantelen.
Machtige reuzen
De kolossen van Mont’e Prama werden van 2007 tot 2011 door wetenschappers gereconstrueerd en bleken tot drie categorieën te behoren: boksers, boogschutters en krijgers. Bij veel beelden ontbreken er fragmenten, maar archeologen denken dat elk beeld oorspronkelijk een hele reeks attributen vertoonde die bij een van deze drie categorieën behoorden.
De meest talrijke groep die tot nu is gevonden, is die van de boksers. Deze figuren tonen stevig gebouwde mannen met ontbloot bovenlijf die ieder een schild boven hun hoofd vasthouden. Uit opgegraven fragmenten van de beelden blijkt dat ze oorspronkelijk ook een rituele bokshandschoen in hun rechterhand vasthielden. Hun gelaatstrekken worden gekenmerkt door twee concentrische cirkels als ogen. Historici denken dat deze figuren krijger-atleten waren, die mogelijk een religieuze of zelfs priesterlijke rol hadden.
Lees ook: 's Werelds grootste standbeelden
De boogschutters zijn uitgebeeld met een rechterarm die als begroeting is geheven. In hun gehandschoende linkerhand houden ze een boog vast die op een schouder rust. Deze figuren zijn voorzien van lang gevlochten haar dat over de schouders valt. Van de boogschutters zijn tot nu toe geen intacte hoofden gevonden, maar wetenschappers gaan ervan uit dat ze dezelfde gelaatstrekken hadden als de krijgers. De weinige krijgers die tot dusver zijn gevonden, bevinden zich in slechte staat. Hun helmen zijn voorzien van een middenkam, met aan weerszijden een hoorn. Oorspronkelijk moeten ze allemaal een rond schild hebben vastgehouden.
Kolossale taak
Tijdens meerdere opgravingscampagnes in de jaren zeventig bleek dat Mont’e Prama een oude necropolis van de Nuraghe-cultuur was, waar de eerste graven uit de elfde eeuw v. Chr. dateerden. Uit de blootgelegde fragmenten van de beelden maar ook van kleine modellen van nuraghi bleek dat de vindplaats zonder enige twijfel aan de Nuraghe-cultuur kon worden toegeschreven.
Tezamen wezen de opgegraven voorwerpen erop dat de reuzen van Mont’e Prama ergens tussen de tiende en achtste eeuw v. Chr. moeten zijn vervaardigd, dus tegen het einde van de hoogtijdagen van de Nuraghe-cultuur, in de late IJzertijd.
De opgravingen van de archeologen in Mont’e Prama richtten zich vooral op de necropolis en de afzonderlijke graven, waarbij enorme aantallen fragmenten in de grond geduldig werden opgegraven en geanalyseerd. De uitdaging waarvoor de archeologen zich gesteld zagen, was kolossaal, want sinds halverwege de jaren zeventig zijn er duizenden verspreide fragmenten gevonden.
In 2007 begon het nauwgezette werk om de stenen beelden weer in elkaar te zetten. In 2011 hadden experts inmiddels 24 beelden gereconstrueerd, waarvan er vele niet volledig zijn. Tegenwoordig zijn deze meesterwerken uit de IJzertijd te zien in het Museo nazionale archeologico di Cagliari, in de hoofdstad van Sardinië, en in het Museo archeologico comunale Giovanni Marongiu in Cabras, dat niet ver van de vindplaats Mont’e Prama ligt.
(Ontdek de hoogtepunten van Sardinië.)
In 2015 werden nog eens drie beelden gerestaureerd, waaronder twee boogschutters die een jaar eerder in Mont’e Prama waren gevonden. De stijl van deze beelden verschilt duidelijk van de eerder ontdekte kunstwerken. Naast de standbeelden heeft het team ook talloze modellen van nuraghi gerestaureerd.
Gewichtige vragen
Waarom het Nuraghe-volk deze figuren creëerde en op welke wijze ze ooit op de vindplaats stonden opgesteld, is voor de experts ook drieduizend jaar later nog altijd een raadsel. Sommige menen dat de beelden diverse klassen binnen de militaire en priesterlijke elite uitbeeldden en dat ze mogelijk in de necropolis lagen begraven.
Lees ook: Eeuwenoud standbeeld bij Angkor Wat opgegraven
Een andere hypothese luidt dat de standbeelden heroïsche figuren uit de geschiedenis van de Nuraghe-cultuur vertegenwoordigen – misschien de voorouders die de omvangrijke nuraghi hadden gebouwd. Volgens de aanhangers van deze hypothese zouden de beelden ooit zijn opgesteld in een heroön, de Griekse term voor een heiligdom of monument dat was gewijd aan één of meerdere helden. In de buurt van de necropolis zouden deze voorouderlijke helden de bevolking hebben herinnerd aan de traditionele waarden en het gemeenschappelijke erfgoed die deze eilandgemeenschap onderling verbonden.
Ook vandaag de dag nog voelen de Sardijnen een sterke band met zulke symbolen uit hun verleden. De gezichten van de ‘reuzen van Mont’e Prama’ zijn op het eiland inmiddels dusdanig bekend en worden zó gewaardeerd dat ze de nuraghi-bouwsels zelf als symbool van de Sardijnse oudheid hebben vervangen.
