De dood van de Braziliaan Rieli Franciscato, een ervaren pleitbezorger van de rechten van inheemse stammen, heeft zijn collega’s diep geschokt. Zij vrezen nu dat het voorval vérstrekkende gevolgen kan hebben voor de bescherming van kwetsbare en geïsoleerd levende stammen in het Amazonegebied.
Franciscato (56) werd op 9 september dodelijk getroffen door een pijl in de borstkas terwijl hij leden van een kleine stam, de zogenaamde ‘geïsoleerde groep van Cautário’, door het woud volgde. Hij had in allerijl een klein team van scouts en politieagenten samengesteld om een potentieel conflict tussen de Cautário-nomaden en plaatselijke landverhuizers in de westelijke deelstaat Rondônia te voorkomen.
Als beproefd veldwerker voor de FUNAI, het Braziliaanse bureau voor indianenzaken (Fundação Nacional do Índio; ‘Nationale Stichting voor Indianen’), werd Franciscato gezien als een van de meest ervaren en toegewijde pleitbezorgers van geïsoleerd levende stammen in de regenwouden van het Amazonegebied die bewust met rust worden gelaten en geen contact met de buitenwereld onderhouden.
Dat uitgerekend een fervent voorvechter van de rechten van deze inheemse stammen nu is gedood door de mensen die hij zijn hele leven lang heeft willen beschermen, is een tragische en wrange samenloop van omstandigheden die andere mensenrechtenactivisten niet is ontgaan. Inheemse voormannen uitten de vrees dat de leiding van de FUNAI, onder wie veel nieuwe benoemingen van president Jair Bolsonaro, Franciscato zal vervangen door een agent die de stam zal dwingen om contact met de buitenwereld op te nemen, in weerwil van de grondwet van het land en van het beleid dat al jaren wordt gevolgd.
“De geïsoleerde groepen van Rondônia zijn misschien wel de persoon kwijtgeraakt die als enige hun territoria en zelfs hun fysieke welbevinden kon beschermen,”zegt Beto Marubo, een inheemse voorman uit de vallei van de Javari in het uiterste westen van Brazilië, waar het grootste aantal geïsoleerd levende stammen in het Amazonegebied leeft.
De Cautário-nomaden zijn genoemd naar de rivier binnen het uitgestrekte reservaat Terra Indígena Uru-Eu-Wau-Wau waarvan ze het stroomgebied bevolken. Franciscato werkte ruim twintig jaar lang ten behoeve van inheemse stammen in de regio en zei vorig jaar tegen onderzoekers dat de Cautário-groep volgens hem zo’n driehonderd stamleden telde. Uit de zorgvuldige analyse van voetsporen, verlaten kampen en achtergelaten voorwerpen kon Franciscato opmaken dat de Cautário-stam uit vier nomadische groepen bestond, die af en toe – en onopgemerkt door de buitenwereld – in het woud bijeenkwamen. Niemand weet welke taal ze spreken of hoe ze zichzelf noemen. Volgens experts was het voor de nomaden onmogelijk om vriend van vijand te onderscheiden toen Franciscato vorige week hun voetsporen door de jungle volgde.
“Iedere sertanista weet dat we geïsoleerd levende stammen alleen kunnen beschermen door ons tussen de oprukkende buitenwereld en deze stammen op te stellen,” zegt Antonio Vaz, een gepensioneerd FUNAI-agent, verwijzend naar de unieke Braziliaanse beroepsgroep van de ‘sertanistas’, activisten-onderzoekers die de uiterst kwetsbare en geïsoleerd levende stammen in de gaten houden en beschermen. “In perioden van spanningen, wanneer de isoladoszich bedreigd voelen, is het voor hen moeilijk om uit te maken wie een bondgenoot en wie een vijand is.”
In de afgelopen maanden zijn de spanningen in Centraal-Rondônia sterk opgelopen. Overal in de deelstaat dringen steeds meer veeboeren, mijnwerkers en houthakkers op indiaans grondgebied door, en volgens plaatselijke mensenrechtenactivisten wordt de regio geteisterd door bosbranden die door boeren zijn aangestoken om grote stukken regenwoud te rooien. Ook in het gebied waar de Cautário-nomaden rondtrekken, zijn bosbranden waargenomen.
In juni drong een handvol nomaden de buitenwijken van Seringueiras binnen, een stadje aan de rand van het Uru-Eu-Wau-Wau-reservaat, wat tot paniek onder de boeren leidde. De indianen ontvreemdden diverse gereedschappen, waaronder een bijl, en ook een kip. Als mogelijke ‘betaling’ lieten ze stukken wild achter. Destijds vreesden Franciscato en anderen dat de stam bij hun uitstapje naar Seringueiras besmet kon zijn geraakt met het dodelijke coronavirus.
Volgens de APIB (Articulação dos Povos Indígenas do Brasil; ‘Coördinatie van Inheemse Volken van Brazilië’), de voornaamste federatie van inheemse stammen in het land, zijn tot nu toe bijna 800 indianen aan COVID-19 overleden en ruim 31.000 stamleden van 158 verschillende groepen besmet geraakt. Tot dusver zijn er geen besmettingen gemeld onder de stammen in het Terra Indígena Uru-Eu-Wau-Wau. (Coronavirus bedreigt geïsoleerd levende stammen in Amazonegebied.)
Plan om contact te leggen?
Volgens Vaz vertrouwde Franciscato hem kort na het uitstapje van de nomaden naar Seringueiras toe dat Ricardo Lopes Dias, de door Bolsonaro benoemde algemeen coördinator van de afdeling voor geïsoleerd levende en recent gecontacteerde indianen van de FUNAI, hem in een telefoongesprek opdracht had gegeven om voorbereidingen te treffen voor het leggen van contact met de Cautário-groep. Dias is een voormalige missionaris van de New Tribes Mission (Ethnos360), een groep die contact probeert te leggen met geïsoleerd levende stammen om ze met het christelijk geloof te laten kennismaken. Mensenrechtenactivisten vermoeden dat Dias van plan is contact te leggen met de laatste, nog geïsoleerd levende stammen in het Braziliaanse regenwoud. Volgens Vaz vreesde Franciscato voor represailles als hij het verzoek van Dias wereldkundig zou maken en vroeg hem om de details van het telefoongesprek geheim te houden.
In een e-mail aan National Geographic ontkent de FUNAI de aantijging. “Er bestond geen aanbeveling voor (...) Rieli Franciscato om contact te leggen met de geïsoleerd levende indianen in deze regio,” aldus de overheidsdienst. Waar het tweetal volgens de e-mail wél over heeft gesproken, was ‘de mogelijkheid van een natuurlijk en vreedzaam contact, zonder doelbewustheid van de kant van de FUNAI.’
Toen de nomaden vorige week Seringueiras opnieuw bezochten, riep Franciscato zijn kleine team bijeen en ging op pad om plaatselijke landverhuizers gerust te stellen en te onderzoeken waarom deze nomaden het stadje opnieuw opzochten.
Het is niet bekend wat de aanval van de nomaden heeft uitgelokt, maar volgens experts die in het gebied hebben gewerkt, lijkt het afschieten van een pijl met de bedoeling om iemand te doden niet te passen bij de aard van deze normaliter vreedzame groep.
“Er moet iets zijn voorgevallen (...), een of andere aanval op de groep hebben plaatsgevonden,” zegt Ivaneide Bandeira Cardozo, projectcoördinatrice van de Associatie voor Etno-ecologische Defensie Kanindé, een mensenrechtengroep in Rondônia die zij in de jaren tachtig samen Franciscato oprichtte. “Er moet zeker iets zijn geweest dat ze bang heeft gemaakt en het gevoel heeft gegeven dat ze bedreigd werden,” zegt zij.
In een dramatisch verslag van het voorval, in een voice-memo op WhatsApp beschreef een politieagent, die Franciscato begeleidde, hoe de ervaren FUNAI-agent de voetsporen van de indianen door het woud volgde tot over de grens van het stamgebied. Ze waren zo’n dertig meter in het gebied doorgedrongen toen Franciscato een heuveltje beklom om een beter uitzicht te hebben.
“We hoorden hoe de pijl zijn borstkas raakte,” vertelde de politieagent. “Hij slaakte een zucht – oi! – trok de pijl uit zijn borst en rende terug naar ons. Na vijftig of zestig meter zakte hij in elkaar, vrijwel dood.” Hij overleed voordat het gezelschap het ziekenhuis van het stadje bereikte. In het dichte junglegewas kon niemand zien wie de pijl had afgeschoten.
‘Wie zal het morgen zijn?’
Voormalige collega’s wijten de tragedie aan de anti-indiaanse uitspraken en het beleid van president Bolsonaro. “Hij ontmantelt de FUNAI, waarmee hij de grondwet schendt, en hij creëert gespannen situaties, zoals het voorval met Rieli,” zegt Sydney Possuelo, oprichter en voormalig hoofd van de afdeling voor geïsoleerd levende indianen, die volgens de wet is opgericht om geïsoleerde stammen te beschermen tegen gedwongen contact met buitenstaanders. Volgens Possuelo heeft de regering de FUNAI ondermijnd, wat heeft geleid tot een “kreupele organisatie die is bevooroordeeld jegens inheemse volkeren, of ze nu geïsoleerd leven of niet.”
Volgens Antenor Vaz, ooit Franciscato’s baas en nu consultant op het gebied van geïsoleerd levende stammen, heeft de leiding van de FUNAI in het hele Amazonegebied bezuinigd op operaties in het veld, maar blijven overwerkte agenten en medewerkers nog vasthouden aan hun missie om de geïsoleerde stammen te beschermen.
Beschermers van kwetsbare groepen als de Cautário-nomaden lopen “een direct risico om gedood te worden,” zegt Vaz. “Vandaag is het Rieli die we kwijtraken. Wie zal het morgen zijn?”
In de e-mail van de FUNAI aan National Geographic gaf de dienst eerdere regeringen de schuld van het tekort aan personeel. “De achterstand in het personeelsbestand van de FUNAI is te wijten aan eerdere regeringen,” aldus de verklaring. “Het huidige management werkt eraan om deze realiteit te veranderen, door de posten beter te bemannen en functionarissen, medewerkers en inheemse assistenten aan te stellen.”
De FUNAI prees het werk van Franciscato en zijn “grondige kennis van de regio en haar geïsoleerde bevolking – het resultaat van vele jaren van onzelfzuchtig en uiterst efficiënt werk. Hij was onvervangbaar.” Desondanks is er volgens de FUNAI een procedure begonnen om “iemand te vinden die het voorbeeldige werk van Rieli kan voortzetten.”
Op een niet-gedateerde video die door Franciscato’s vrienden op sociale media is geplaatst, is hij in het midden van de jungle te zien terwijl hij antwoord geeft op een vraag over zijn hoop voor de toekomst. “Het Brazilië dat ik mij wens, is zoals het hier is – behouden voor de toekomst, niet alleen voor de inheemse volken maar voor iedereen.”
Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com
