De tornado’s die zich onlangs in de VS voordeden, behoren tot de meest destructieve en dodelijkste in de geschiedenis. Het dodental in Kentucky, de staat die het hardst werd getroffen, is opgelopen tot minstens tachtig, terwijl er nog tientallen mensen vermist zijn.

De omvang van de schade en het moment waarop de tornado’s zich voordeden (laat in het jaar, terwijl de meeste tornado’s in de lente en zomer zijn) hebben geleid tot een discussie over de vraag in hoeverre klimaatverandering een rol speelde bij dit dodelijke fenomeen.

‘Dit was een van de schokkendste weersverschijnselen die ik ooit heb meegemaakt in de veertig jaar dat ik al meteoroloog ben,’ stelt Jeff Masters, die werkt bij Yale Climate Connections, een onafhankelijk persbureau gespecialiseerd in klimaatverandering. ‘Toen ik die stormen bekeek, dacht ik ‘Is geen enkel seizoen dan meer veilig?’ Extreem heftige tornado’s in december. Ik kon er met mijn verstand niet bij.’

Het verband tussen een opwarmende aarde en tornado’s is, in tegenstelling tot de link tussen klimaatverandering en hittegolven of overstromingen, ingewikkeld en nog niet duidelijk. Wetenschappers hebben verschillende theorieën over de manier waarop tornado’s zich anders kunnen gaan gedragen. Het is mogelijk dat zich meer tornado’s voor gaan doen in december en in het zuidoosten van de Verenigde Staten. Er bestaat nog onduidelijkheid over de vraag of tornado’s heftiger worden of vaker gaan voorkomen door klimaatverandering.

Weliswaar laten de gegevens van de NOAA, de Amerikaanse evenknie van het KNMI, sinds 1950 een toename zien van het aantal waargenomen tornado’s, maar volgens deskundigen is deze grotendeels toe te schrijven aan technologische verbeteringen, zoals dopplerradars. Er zijn geen bewijzen voor een toename van de frequentie van grote tornado’s in de loop van de jaren.

Lees ook: Overlevenden herinneren zich de angst voor een F5-tornado

Zo deden zich sinds 1950 59 tornado’s uit de zwaarste F5-categorie voor in de Verenigde Staten. Als de storm die over Kentucky raasde ook een F5 zou blijken, dan is dat weer de eerste sinds 2013. Daarmee zou een eind zijn gekomen aan de langste periode die ooit werd geregistreerd zonder dergelijke rampzalige twisters.

Gezien de grote invloed van de klimaatverandering op de atmosfeer, is het logisch te veronderstellen dat deze ook van invloed is op tornado’s, zegt Victor Gensini van de Northern Illinois University, die gespecialiseerd is in extreme weersverschijnselen.

‘In plaats van ons af te vragen of klimaatverandering deze tornado veroorzaakte, kunnen we er beter van uitgaan dat klimaatverandering inderdaad een rol speelde,’ stelt hij. ‘We moeten als uitgangspunt nemen dat elk extreem weersverschijnsel effecten ondervindt van klimaatverandering.’

Tornadoweer en hoe dat verandert

Om te begrijpen hoe wetenschappers nadenken over de invloed van klimaatverandering op tornado’s, is het handig om iets te weten over de manier waarop warme, vochtige lucht die onder koele, droge lucht doorstroomt zorgt voor instabiliteit in de atmosfeer.

Wanneer warme lucht opstijgt en in koelere luchtlagen belandt, kan windschering (een plotselinge verandering in de windsnelheid of -richting, of allebei) ervoor zorgen dat deze opstijgende lucht als een soort tol gaat draaien. Daardoor ontstaat een tornado.

Naarmate het klimaat opwarmt, komt er meer warmte in de atmosfeer, en dus meer energie waaruit tornado’s kunnen ontstaan. Grote tornado’s komen in december niet vaak voor, omdat het in deze wintermaand vaak koel is. Maar het is dit jaar ongewoon warm in de VS, evenals boven de Golf van Mexico, waar het vocht vandaan komt dat leidt tot onweersbuien waarbij tornado’s ontstaan.

‘De Golf heeft koorts op het moment,’ aldus Gensini. ‘We keken onlangs naar de weerkaart en die zag eruit als op een lentedag.’

Op diezelfde dag werden in Memphis in de staat Tennessee recordtemperaturen genoteerd; de baan die de tornado aflegde liep over delen van deze staat.

Het is nog onduidelijk welk effect de klimaatverandering heeft op de winden waardoor tornado’s kunnen ontstaan.

Lees ook: Vreemde vuurtornado is meteorologisch raadsel

De windschering die zorgt voor de draaiende beweging van tornado’s neemt mogelijk af in warmere weersomstandigheden. Het noordpoolgebied warmt sneller op dan gebieden in lagere breedtegraden. Daardoor wordt het temperatuurverschil tussen deze gebieden kleiner en worden de winden die ontstaan door de straalstroom over het algemeen zwakker. Dat leidt ertoe dat de windschering in kracht afneemt.

‘Niemand kan met zekerheid zeggen welke gevolgen dat gaat hebben,’ aldus Masters. Wanneer de omstandigheden echter rijp zijn voor een tornado, betekent meer warmte ‘dat er grotere uitbraken kunnen ontstaan, omdat er meer energie is opgeslagen,’ voegt hij daar aan toe. Dat zou betekenen dat er meer tijd zit tussen verschillende uitbraken van tornado’s, maar dat er, als zich een uitbraak voordoet, meer tornado’s kunnen ontstaan. Er is een onderzoek waarvan de conclusie inderdaad luidde dat het aantal tornado’s per uitbraak in de loop van tientallen jaren was toegenomen.

Het is lastig om onderzoek te doen naar tornado’s, omdat deze verschijnselen zich meestal voordoen op een veel kleinere schaal dan andere extreme weerverschijnselen. Daardoor is het een uitdaging om aan voldoende data te komen om solide conclusies te kunnen trekken. De tornado die Kentucky trof, legde in naar schatting drie uur tijd ruim driehonderd kilometer af. Maar kleine tornado’s waren van oudsher lastig om vast te leggen, waardoor er geen goede database is om de huidige tornado’s mee te vergelijken.

Veranderend risico

In 2018 werd een onderzoek gepubliceerd naar tornado-observaties sinds 1979. De conclusie luidde dat de locatie waar tornado’s toesloegen was verschoven, van iets ten westen van de rivier Mississippi naar het oosten ervan, naar dichter bevolkte staten als Kentucky en Arkansas.

‘Dat is mogelijk het gevolg van klimaatverandering. Maar het zou ook door natuurlijke variabiliteit kunnen komen,’ stelt Gensini, een van de auteurs van het artikel. ‘We zijn op de weegschaal gaan staan en we weten dat we zeven kilo zijn aangekomen, maar we weten niet of dat komt doordat we te veel hebben gegeten of te weinig hebben bewogen.’

Zelfs een kleine geografische verschuiving zou echter al grote consequenties kunnen hebben als er vaker stormen gaan voorkomen in dichter bevolkte delen van het land. Een tornado die boven een maisveld raast, is minder gevaarlijk dan een twister die door een dorp trekt.

‘Het enge is dat er in het zuidoosten van de VS steeds meer geprefabriceerde huizen staan,’ aldus Stephen Strader, een geograaf die onderzoek doet naar de risico’s van extreme weersverschijnselen aan de Villanova University in de staat Pennsylvania. ‘Daar lopen we grote risico’s.’

In het algemeen is er in de Verenigde Staten grote vooruitgang geboekt in de bescherming tegen tornado’s: Wanneer rekening wordt gehouden met de bevolkingstoename is het sterftecijfer door tornado’s enorm afgenomen in het afgelopen jaar. Dat was grotendeels te danken aan betere weersvoorspellingen en waarschuwingssystemen.

Maar de wijze van bouwen (met een eventuele gebrekkige bescherming tegen tornado’s) speelt een grote rol in het dodental en de verwoestingen die ze kunnen veroorzaken.

‘We zouden talloze levens kunnen redden als we zorgen dat stacaravans beter vaststaan op de grond,’ merkt Strader op.

Hoewel er nog weinig wetenschappelijke kennis bestaat over het verband tussen klimaatverandering en tornado’s, voorspellen meteorologen wel dat de omstandigheden deze maand gunstig blijven voor het ontstaan van tornado’s.

‘Ik maak me eerlijk gezegd zorgen over de rest van het jaar. Ik denk dat we nog niet opgelucht kunnen ademhalen,’ aldus Gensini.

Dit artikel werd oorspronkelijk gepubliceerd in het Engels op nationalgeographic.com