Soms lijkt iedereen zich een gebeurtenis of uitspraak te herinneren die nooit heeft plaatsgevonden. ‘Ik heb het nog nooit gedaan, dus ik denk dat ik het wel kan,’ zou Pippi Langkous hebben gezegd. Nou, niet dus.

Zulke onjuiste herinneringen – vaak gedeeld door grote groepen mensen – noemen we het Mandela-effect. In een wereld waar memes, deepfakes en kunstmatige intelligentie een steeds grotere rol spelen, neemt het Mandela-effect ook vaker een loopje met ons collectieve geheugen. Hoe werkt dat?

Wat is het Mandela-effect?

Het Mandela-effect is een vals collectief geheugen waarbij veel mensen zich dezelfde onjuiste details herinneren over een gebeurtenis, zin of afbeelding.

‘Als we aan valse herinneringen denken, gaat dat vaak over individuele herinneringen,’ zegt Wilma Bainbridge, universitair docent psychologie aan de University of Chicago, die het Mandela-effect heeft bestudeerd. Je herinnert je een verjaardagsfeestje bijvoorbeeld op een bepaalde manier, terwijl foto's van de dag laten zien dat het heel anders ging.

‘Wat echt opvallend is aan het Mandela-effect, is dat het een vorm van valse herinnering is die bij veel mensen voorkomt,’ aldus Bainbridge.

Het Mandela-effect werd in 2009 bedacht door onderzoeker Fiona Broome toen ze merkte dat veel mensen een valse herinnering deelden over de dood van de Zuid-Afrikaanse president Nelson Mandela. Mandela stierf in 2013 aan een longinfectie, maar veel mensen herinneren zich ten onrechte dat hij in de jaren tachtig in de gevangenis stierf.

Onderzoek naar het Mandela-effect

Onderzoek naar het Mandela-effect is nog relatief nieuw, maar wetenschappers bestuderen wel al tientallen jaren het ontstaan van valse herinneringen. Aileen Oeberst, hoogleraar sociale psychologie aan de Universiteit van Potsdam in Duitsland, is een van de wetenschappers die hier onderzoek naar doet.

Voor het opslaan van herinneringen gebruiken we hetzelfde gebied in de hersenen als voor onze verbeelding, de hippocampus. En juist dat maakt ons geheugen zo gevoelig voor fouten, zegt Oeberst.

‘We weten uit onderzoek dat als mensen zich iets herhaaldelijk voorstellen, ze op een gegeven moment geneigd zijn te geloven dat ze het daadwerkelijk hebben meegemaakt en dat het in feite een herinnering is.’

Leestip: Deze zes strategieën zijn wetenschappelijk bewezen om je geheugen te verbeteren

Wanneer je een herinnering ophaalt, speelt je brein deze niet af als een video, maar reconstrueert het deze, wat je vatbaar maakt voor verkeerde herinneringen. Je kunt gaten in je geheugen bijvoorbeeld invullen met details gebaseerd op stereotypen. Of je ziet een herinnering door een roze bril, waardoor je een gebeurtenis mooier onthoudt dan het in werkelijkheid was.

Interessant genoeg sluiten deze verklaringen niet helemaal aan bij wat er gebeurt bij het Mandela-effect, zegt Bainbridge. In haar onderzoek uit 2022 ontdekten Bainbridge en co-auteur Deepasri Prasad dat een Mandela-effect een stereotype juist kan tegenspreken.

Voorbeelden van het Mandela-effect

Om beter te begrijpen hoe een Mandela-effect ontstaat, hebben Bainbridge en Prasad de reacties van mensen op verschillende merklogo's onderzocht.

Neem bijvoorbeeld het logo van Fruit of the Loom, zegt Bainbridge. Het logo van dit Amerikaanse kledingmerk bestaat uit een tros druiven met een appel in het midden, zwevend op een witte achtergrond.

‘De veelvoorkomende valse herinnering is dat er een gigantische hoorn des overvloeds rond het fruit in het logo staat,’ zegt Bainbridge. ‘Maar we zien fruit zo vaak in ons dagelijks leven, en wanneer zien we ooit een hoorn des overvloeds?’

Wat verschillende logo's of gebeurtenissen precies vatbaar maakt voor valse herinneringen, hebben de onderzoekers nog niet achterhaald. Maar Bainbridge zegt dat ze wel konden vaststellen dat eenvoudige afbeeldingen het meest memorabel lijken te zijn.

De onderzoekers ontdekten ook dat wat mensen zich verkeerd herinneren over deze afbeeldingen opmerkelijk consistent is en sterker wordt naarmate het vaker wordt herhaald. In de toekomst wil Bainbridge dit onderzoek uitbreiden om precies te bestuderen wat een afbeelding memorabel maakt en dat zelfs omdraaien om nieuwe Mandela-effecten te creëren.

Kan AI valse herinneringen creëren?

Dat je valse herinneringen kunt versterken door herhaalde blootstellingen is wat AI-gegenereerde beelden zo risicovol maakt, zegt Prasad.

‘Ik denk dat verkeerde informatie, vooral wanneer deze herhaaldelijk als de waarheid wordt gepresenteerd, zeker kan leiden tot het ontstaan van valse herinneringen, of op zijn minst tot twijfel over de geldigheid van je eigen herinneringen,’ zegt ze.

Neem bijvoorbeeld de AI-afbeelding van wijlen paus Franciscus die viraal ging. Hierop droeg hij een gigantische Balenciaga-pufferjas.

Leestip: Wat gebeurt er met je geheugen als je constant foto’s maakt met je telefoon?

‘Er zijn waarschijnlijk mensen die die afbeelding hebben gezien en zich niet realiseerden dat deze door AI was gegenereerd,’ zegt Jen Golbeck, hoogleraar aan het College of Information van de University of Maryland (VS), die onderzoek doet naar AI, sociale media en online vertrouwen. ‘We leven nu in een interessante tijd waarin mensen weten dat ze wantrouwig moeten zijn, maar daar soms gewoon niets om geven.’

Hoe je hersenen naar AI-beelden kijken

Zelfs mensen die kritisch naar AI-beelden kijken, vinden het steeds moeilijker om echt en nep van elkaar te onderscheiden. Volgens Oeberst zijn onze hersenen geneigd om de bron van een afbeelding sneller te vergeten dan de inhoud. Dat betekent dat je misschien wel onthoudt hoe een vals AI-beeld eruitzag, maar vergeet dat je het niet kunt vertrouwen.

Generatieve kunstmatige intelligentie ontwikkelt zich nog volop, waardoor het voor de onderzoekers die we spraken lastig inschatten is wat de toekomstige risico's zijn. Maar ze willen graag onderzoeken welke invloed deze technologie heeft op zowel individuele valse herinneringen als het Mandela-effect.

Leestip: We vertrouwen blind op technologie. Deze wetenschapper legt uit wat je daartegen kunt doen

Wat kun je zelf doen tegen valse herinneringen?

Hoe voorkom je dat je valse herinneringen opslaat in je geheugen? Volgens Golbeck is het belangrijk om te vertrouwen op menselijke bronnen.

‘Bouw een groep mensen op die je vertrouwt,’ aldus Golbeck. ‘Denk aan journalisten, wetenschappers en politici waarvan je weet dat ze je correcte informatie zullen geven, zelfs als dat niet is wat je wilt horen. Ik denk dat dat cruciaal is.’

Meer ontdekken? Krijg onbeperkt toegang tot National Geographic Premium en steun onze missie. Word vandaag nog lid!