Elk jaar op 17 december barstte in het oude Rome een uitbundig feest los: de saturnaliën. Op deze dag stond het leven in de straten van het Romeinse Rijk even stil. Alle winkels werden gesloten, en de Romeinen gingen de straten op om feest te vieren. Wat werd er gevierd met saturnaliën en waarom was deze feestdag zo populair onder de Romeinse bevolking?

Met saturnaliën was iedereen gelijk

Het feest was opgedragen aan Saturnus: de god van tijd, rijkdom en landbouw. Volgens oude mythologische verhalen regeerde hij ooit tijdens een gouden periode, waarin niemand honger leed en iedereen in vrijheid leefde. Tijdens de saturnaliën probeerden de Romeinen dat gevoel weer even terug te brengen.

In de Tempel van Saturnus op het Forum Romanum werd het beeld van de god versierd met bloemen. De wollen banden waarmee zijn voeten het hele jaar door waren vastgebonden, werden symbolisch losgemaakt. Dit gold als teken dat de hele bevolking vrij mocht zijn.

Leestip: Deze 5 Romeinse uitvindingen gebruiken we nog dagelijks

Over de duur van de saturnaliën bestaat geen consensus onder historici. Sommige bronnen spreken van één dag, andere van bijna een week vol feest. Vaststaat dat het een officieel rustmoment was voor iedereen.

Zelfs slaven waren vrij tijdens de viering. Ze mochten aan dezelfde tafel zitten als hun meester en maakten volwaardig deel uit van het huishouden. Soms werd een slaaf zelfs voor één dag ‘koning van de saturnaliën’, een titel die via loting werd bepaald. Deze ‘koning’ diende als ceremoniemeester en mocht de rest van het huishouden speelse opdrachten geven. Zo werden de machtsrollen voor even omgedraaid.

Geen normale zaken meer

De schrijver Lucianus van Samosata, een Griek uit de tweede eeuw n.C., beschreef de sfeer van het feest op humoristische wijze. In zijn tekst Saturnalia laat hij Saturnus zelf aan het woord. ‘Tijdens de saturnaliën,’ schrijft hij, ‘is de slaaf een vrij man en de meester degene die gehoorzaamt. Het serieuze is verboden: geen zaken, maar drinken, dobbelspel, rumoer, het aanstellen van koningen en het feestmaal van de slaven. Dáár regeer ik over.’

Wil je niets missen van onze verhalen? Volg National Geographic op Google Discover en zie onze verhalen vaker terug in je Google-feed!

Die afkeer van het ‘normale’ bleek ook uit de kledingvoorschriften. In plaats van de gebruikelijke toga droegen Romeinse burgers tijdens de saturnaliën vaak de kleurrijke synthesis: een los feestgewaad. Mutsjes genaamd pileus, ook wel bekend als ‘vrijheidshoedjes’, werden gedragen als symbool van gelijkheid.

Overal in de straten klonk ‘Io Saturnalia’: een kreet waarmee mensen elkaar tijdens het feest begroetten. Dit moest de feestvreugde aanwakkeren en herinnerde iedereen eraan dat het gewone leven even stilstond.

Cadeaus en kaarsen

Tijdens het feest gaven vrienden en familie elkaar kleine geschenken. Dat waren geen luxe cadeaus, maar kleinigheidjes zoals kaarsen of beeldjes van klei. Volgens de Romeinse dichter Martial stonden die geschenken voor vriendschap en geluk in het nieuwe jaar.

Leestip: De Romeinen waren dol op wijn – maar wat dronken ze nog meer?

Kaarsen hadden daarnaast een bijzondere betekenis. Ze stonden symbool voor het terugkerende licht na de kortste dagen van het jaar. De Romeinen vulden hun huizen met lampjes en fakkels, waardoor de stad letterlijk oplichtte.

Het einde van het feest

In de Late Oudheid verdween het feest van de kalender, toen het Romeinse Rijk zich tot het christendom bekeerde. Toch bleven veel gebruiken uit de saturnaliën bestaan. Het uitwisselen van geschenken en het aansteken van lichtjes in de donkerste tijd van het jaar vonden allemaal hun weg in latere winterfeesten.

Leestip: Welke van deze 7 bijzondere Romeinse beroepen had het best bij jou gepast?

In de Middeleeuwen verschenen ‘feesten van de nar’ en driekoningenvieringen die sterk aan de saturnaliën deden denken. Zelfs ons kerstfeest draagt nog sporen van dat oude Romeinse winterfeest: het licht na de donkerste dagen, samen eten, lachen en elkaar iets schenken. De behoefte aan warmte en vrolijkheid in december is nooit verdwenen.

Meer ontdekken? Krijg onbeperkt toegang tot National Geographic Premium en steun onze missie. Word vandaag nog lid!