Toen de Zwarte Dood in 1347 n.C. Zuid-Europa bereikte, verspreidde de dodelijke ziekte zich met een verwoestende snelheid. Volledige families kwamen om het leven en in sommige regio’s stierf tot wel de helft van de bevolking. Lange tijd werden ratten en vlooien gezien als de hoofdschuldigen van de pandemie, maar recent onderzoek wijst nu ook naar een onverwachte boosdoener: vulkanen.

De oorsprong van de pest

De bacterie die de pest veroorzaakt, Yersinia pestis, dook vermoedelijk voor het eerst op onder mensen aan het begin van de veertiende eeuw. In 1330 bezweken er al mensen aan de ziekte in delen van Centraal-Azië. Hoe het kan dat de pest zich pas in 1347 verspreidde naar het Middellandse Zeegebied, was voor historici lange tijd een raadsel.

Een nieuwe studie, begin december gepubliceerd in het tijdschrift Communications Earth & Environment, legt nu een verband tussen de explosieve verspreiding van de Zwarte Dood in Italië en vulkanische activiteit die in deze periode het klimaat deed afkoelen. De hongersnoden en daaropvolgende graanimporten die hieruit voortkwamen, hebben waarschijnlijk een grote rol gespeeld in de verspreiding van de dodelijke bacterie.

Leestip: Was rampdecennium 536-546 de zwaarste periode ooit om in te leven?

‘Het was een uitzonderlijke samenloop van omstandigheden,’ zegt Hannah Barker, historicus aan de Arizona State University in Tempe (VS) die niet bij het onderzoek betrokken was. ‘Als je één factor wegneemt, had deze middeleeuwse pestpandemie in Europa zich waarschijnlijk nooit zo voltrokken.’

Vulkanen en een afkoelend klimaat

De eerste aanwijzingen voor deze theorie werden gevonden door geograaf Ulf Büntgen van de Universiteit van Cambridge (VK). Hij en zijn collega’s gebruiken boomringdata om temperatuur- en neerslagpatronen van de afgelopen tweeduizend jaar te reconstrueren. ‘Zo’n datering is extreem nauwkeurig,’ zegt hij.

Wil je niets missen van onze verhalen? Volg National Geographic op Google Discover en zie onze verhalen vaker terug in je Google-feed!

In die data zagen de onderzoekers een opvallende trend: de temperaturen rond de Middellandse Zee lagen tussen 1345 en 1357 iets lager dan gemiddeld. Hoewel die afwijking op zichzelf niet uitzonderlijk was, wilde Büntgen begrijpen waardoor deze werd veroorzaakt.

Zijn vermoeden ging uit naar vulkanische activiteit, die aerosolen de atmosfeer in blaast: kleine deeltjes die het klimaat tijdelijk afkoelen. Ook in ijskernen uit Groenland en Antarctica bleek een verhoogde zwavelconcentratie aanwezig in lagen die rond 1345 zijn gedateerd. Dat wijst erop dat er in die periode één of meerdere vulkaanuitbarstingen hebben plaatsgevonden.

Graanhandel als katalysator

De langdurige koelere periode die hieruit voortkwam, had waarschijnlijk gevolgen voor de oogsten rond de Middellandse Zee. Na de hongersnoden in de eeuw vóór de Zwarte Dood hadden Italiaanse steden uitgebreide handelsnetwerken opgebouwd om toekomstige voedseltekorten op te vangen.

Uit historische, administratieve en juridische bronnen blijkt dat graanprijzen stegen en dat zorgen over voedselzekerheid vooral in 1346 en 1347 sterk toenamen. Veel Italiaanse steden voelden plots een dringende noodzaak om zoveel mogelijk graan te importeren.

Leestip: De vergeten pandemie die miljoenen Romeinen het leven kostte

Italiaanse schepen voeren in groten getale naar het Zwarte Zeegebied en keerden terug met ruimen vol graan. Maar tussen die lading zaten ook verstekelingen: vlooien en ratten die de pestbacterie met zich meedroegen.

Hoewel de steden erin slaagden om hongersnood af te wenden, haalden ze daarmee ‘het grootste denkbare gevaar hun steden binnen’, zegt Büntgen. Tegen het einde van 1348 had de Zwarte Dood veel plaatsen in Italië en rond de Middellandse Zee bereikt.

Het belang van pestonderzoek

Barker legde in een studie uit 2021 al een verband tussen de graanhandel en de verspreiding van de pest. De link met vulkanische activiteit was toen echter nog onbekend. Dit is opnieuw bewijs dat samenwerking tussen verschillende wetenschappelijke disciplines tot sterke inzichten leidt,’ zegt Timothy Newfield, ziektehistoricus aan Georgetown University (VS), die niet bij het onderzoek betrokken was.

Vandaag de dag is het aantal sterfgevallen door Yersinia pestis sterk gedaald. Antibiotica, vaccins en toegang tot schoon water hebben de sterfte door infectieziekten grotendeels teruggedrongen. Toch blijft het belangrijk om deze historische pandemieën te bestuderen: ze vormen een casestudy om de invloed van klimaatverandering op ziekteverspreiding beter te begrijpen.

Leestip: Waarom droegen pestmeesters een snavelmasker?

Volgens Kyle Harper, historicus aan de University of Oklahoma (VS), hoeven we niet bang te zijn voor een uitbraak zoals in de veertiende eeuw. De samenloop van omstandigheden die daartoe leidde, deed zich slechts enkele keren in de geschiedenis voor. ‘Een pandemie als de Zwarte Dood is extreem onwaarschijnlijk,’ zegt hij. ‘Als je naar de kansen kijkt, zou zoiets eigenlijk nooit meer mogen gebeuren.’

Meer ontdekken? Krijg onbeperkt toegang tot National Geographic Premium en steun onze missie. Word vandaag nog lid!