Met het aanbreken van de maand april, de Joodse maand nisan, bereiden Joden van over de hele wereld zich voor op Pesach, een van de belangrijkste feesten binnen het jodendom. Tijdens het acht dagen durende feest, dat ook bekend is als het matsefeest, komen duizenden jaren van religieuze en culturele tradities samen. Pesach wordt weleens het joodse paasfeest genoemd, maar eigenlijk is het andersom: het christelijke paasfeest vindt zijn oorsprong juist in het joodse Pesach. Maar wat is Pesach eigenlijk?
Het verhaal van Pesach komt aan bod in het boek Exodus (Sjemot in het Hebreeuws) uit de Thora: de joodse Bijbel. Het gaat over de slaafgemaakte Joden in het oude Egypte, maar bovenal over de manier waarop zij aan de jarenlange onderdrukking wisten te ontsnappen onder aanvoering van hun verlosser Mozes.
De geschiedenis van Pesach
Het Pesachverhaal speelt zich zo’n drieduizend jaar geleden af. Uit angst dat de Joden zijn volk in aantal zouden overtreffen, besloot de Egyptische farao ze tot slaaf te maken. Ook dwong hij de Joden om hun pasgeboren zoons in de Nijl te verdrinken. Eén Joodse moeder weigerde dat. Zij legde haar baby in een mandje van papyrus tussen het riet. Daar werd het gevonden door de dochter van de farao. Het kindje zou opgroeien aan het Egyptische hof en de naam Mozes krijgen.
Toen Mozes volwassen werd, sprak God hem toe. Hij spoorde Mozes aan om tegen de farao te zeggen dat hij zijn volk moest laten gaan. Toen de farao weigerde, besloot God tien plagen over Egypte uit te roepen. Zo veranderde hij het water van de Nijl in bloed, veroorzaakte hij een luizen- en sprinkhanenplaag en hulde hij het land drie dagen lang in duisternis. Toch ging de farao nog altijd niet akkoord met Mozes’ eisen.
Tot de tiende en laatste plaag. God stuurde een engel van deur tot deur om elke eerstgeboren zoon in Egypte te vermoorden. Maar de Joodse huishoudens bleven gespaard. Een dag eerder had God zijn volk opgedragen hun voordeur met lamsbloed te besmeren. Zo wist de engel welke huishoudens hij moest overslaan. Toen ook de zoon van de farao stierf, ging hij overstag: hij liet de Joden eindelijk vrij. Het Hebreeuwse woord pesach herinnert aan deze gebeurtenis; het betekent ‘voorbijgaan’.
Sederavond
Tijdens Pesach herdenken Joden de slavernij en vieren zij de uittocht uit Egypte. De sedermaaltijd, die op de eerste avond wordt genuttigd, vormt daarbij het middelpunt. Op een grote schotel wordt allerlei etenswaar gepresenteerd dat symbool staat voor gebeurtenissen uit het Pesachverhaal.
Bittere smaken, zoals die van mierikswortel, staan voor het bittere slavernijverleden. Met geroosterd schenkelbeen wordt het offerlam herdacht. Het ei kent verschillende interpretaties: volgens sommige representeert het nieuw leven, volgens anderen staat het voor de rouw van het Joodse volk over hun tijd in ballingschap. Groenten worden in zout water gedoopt, om de tranen van de slaafgemaakte joden te symboliseren. En de charoset, een zoete pasta van appel, wijn en walnoten of gedroogd fruit, stelt de specie voor die de joodse slaafgemaakten gebruikten om Egyptische steden mee te bouwen.
Tijdens de seder eten joden ongezuurd brood, of matses – want toen zij halsoverkop uit Egypte moesten vertrekken, was er geen tijd om de broden te laten rijzen. Ook wordt er wijn gedronken en uit de Hagada voorgelezen: een boek waarin liederen en het Pesachverhaal staan opgetekend. Kinderen spelen tijdens de seder een belangrijke rol. Zo stelt het jongste kind in de ma nisjtana vier vragen over het doel en de oorsprong van de sedermaaltijd. Daarna mogen kinderen de afikoman zoeken: een stukje matse dat ergens in huis is verstopt. Met de vondst van de afikoman wordt de maaltijd afgesloten. Maar elke seder is anders: door tradities van lokale gemeenschappen en families is er wereldwijd een enorme verscheidenheid aan gebruiken ontstaan.
Pesach wereldwijd
Over de hele wereld wordt Pesach gevierd, maar op veel plekken zijn de tradities en gebruiken verschillend. Zo duurt Pesach in Israël een week, maar in de rest van de wereld acht dagen – ter nagedachtenis aan de periode waarin de Joden door de Egyptenaren werden achtervolgd tijdens hun uittocht.
Gedurende die acht dagen eten veel Joden geen gerezen brood. Sommigen onthouden zich van werk tijdens de laatste twee dagen, en wonen voor en na de feestweek speciale diensten bij in de synagoge. Orthodoxe en conservatieve joden buiten Israël nemen deel aan twee seders, terwijl liberale en Israëlische joden er slechts een organiseren.
Maar waar en hoe je Pesach ook viert, het feest gaat altijd over de kracht, de hoop en het doorzettingsvermogen van de Joodse gemeenschap – zowel vroeger als nu.
Merav Pront is digital editor bij National Geographic en schrijft daarnaast geregeld voor het magazine. Tijdens haar studie sociale geografie leerde ze lokale fenomenen in een internationale context plaatsen. Als freelance journalist zoekt ze naar de kleine verhalen achter het grote nieuws. Ze schrijft onder meer voor de VPRO en het Nationaal Holocaustmuseum.
