In het oude Rome kon een huwelijk worden beëindigd met één zin. Een man hoefde slechts te zeggen: ‘Pak je spullen en verdwijn.’ Voor vrouwen lag dat anders. Zij verloren bij een scheiding niet alleen hun echtgenoot, maar ook hun rechten, bezit – en soms zelfs hun leven. Hoe zag een echtscheiding in het Romeinse Rijk eruit?

Het Romeinse huwelijk

In het vroege Romeinse Rijk was het huwelijk volledig gericht op de man. Zodra een vrouw trouwde, werd ze onderdeel van de familie van haar man en kwam ze onder zijn manus – zijn voogdij, vergelijkbaar met die over een kind. Deze regeling, conventio in manum genoemd, gaf de echtgenoot volledige zeggenschap. In ruil daarvoor ontving hij van de vader van de bruid een bruidsschat, waar hij vrij over kon beschikken.

Dat systeem maakte het eenvoudig voor mannen om hun vrouw te verstoten; vrouwen zelf hadden dat recht niet. Volgens Plutarchus vaardigde Romulus, een van de stichters van Rome, een ‘zeer strenge wet’ uit die vrouwen verbood hun man te verlaten, terwijl mannen hun vrouw mochten verstoten bij zware vergrijpen, zoals overspel of kindermoord.

Geen rechten voor vrouwen

Een gescheiden vrouw was in één klap al haar rechten en bezit kwijt. Als haar echtgenoot haar had betrapt op dronken­schap of overspel, kon het haar volgens andere bronnen zelfs het leven kosten. Plutarchus voegde eraan toe dat ‘Romulus had bepaald dat als iemand om andere redenen zijn vrouw verstootte, een deel van zijn bezit voor de vrouw was, en een deel aan Demeter moest worden gewijd’. Dit offer aan de godin was om boete te doen.

Er zijn weinig verslagen over scheidingen uit de vroege republiek. Censoren zetten in 307 v.C. senator Lucius Annius uit de senaat omdat hij zijn vrouw had verstoten zonder advies in te winnen. En consul Spurius Carvilius Maximus Ruga scheidde in 230 v.C. van zijn vrouw omdat ze onvruchtbaar zou zijn – een zeldzaam voorbeeld van een ‘gerechtvaardigde’ scheiding.

Meer vrijheid voor vrouwen

Vanaf het begin van de tweede eeuw v.C. kwamen scheidingen vaker voor. Dat werd mogelijk doordat er steeds vaker sprake was van een huwelijk sine manu. In zo’n huwelijk bleef de vrouw onder voogdij staan van haar vader en niet van haar echtgenoot. Zo kon de vrouw, die ook eigenaar bleef van haar privébezit, het initiatief nemen om te scheiden.

De bruidsschat werd lange tijd beschouwd als het eigendom van de man, maar in de huwelijkswetten van keizer ­Augustus werd bepaald dat een vrouw na een scheiding de bruidsschat terugkreeg. Het achterliggende idee was dat een gescheiden vrouw opnieuw zou trouwen en zo meer kinderen zou baren.

In de vijfde eeuw n.C. werden legitieme redenen om te scheiden opgenomen in de Codex Theodosianus. Een man kon scheiden als zijn vrouw zonder toestemming feesten of theaterbezoeken bijwoonde, of hem mishandelde. Vrouwen konden hun man verlaten als hij andere vrouwen in huis haalde.

Wil je niets missen van onze verhalen? Volg National Geographic op Google Discover en zie onze verhalen vaker terug in je Google-feed!

Ook slechte gezondheid, krankzinnigheid of langdurige afwezigheid golden als geldige redenen. Soms bleef de echte aanleiding privé. Zo scheidde Aemilius Paulus, de veroveraar van Macedonië, plotseling van zijn vrouw Papiria. Op vragen naar zijn motief wees hij slechts naar zijn sandaal: ‘Van buiten zie je niet waar hij knelt.’

Scheiden met wederzijds goedvinden

Maar er was niet altijd een reden nodig om te kunnen scheiden. Deze kon ook communi consensu zijn, ‘met onderling goed­vinden’. De echte oorzaak lag dan vaak in familiebelangen, bijvoorbeeld een gewenste alliantie tussen twee clans.

Leestip: 5 hardnekkige mythen over het Romeinse Rijk ontkracht

Een huwelijk kon ook nodig zijn om politieke redenen. Zo verstootte ­Pompeius de Grote zonder omhaal zijn eerste vrouw om te kunnen trouwen met Aemilia, de stiefdochter van de dictator Lucius Cornelius Sulla.

De hervormingen van Augustus

Keizer Augustus probeerde de groeiende vrijheid om te scheiden enigszins te beperken. Volgens jurist Sextus Pomponius kwamen er boetes voor de schuldige partij. Toch bleven scheidingen onder de elite – en zelfs binnen de keizerlijke familie – schering en inslag.

De eerste keizers – Augustus, Tiberius, Caligula, Claudius en Nero – zouden allemaal één of meerdere keren scheiden. Sommige intellectuelen en satirische dichters bekritiseerden hoe gemakkelijk mannen afstand deden van hun echtgenote, alleen omdat die ouder werd.

In zijn Satire VI schreef Juvenalis dat een man die net was getrouwd met een jonge vrouw haar de laan uit zou sturen zodra haar schoonheid zou beginnen te tanen: ‘Zo gauw haar eerste drie rimpels verschijnen en haar droge huid begint te verslappen, / wanneer haar tanden zwart worden en haar ogen kleiner, / zal een vrijgelaten slaaf haar toebijten: ‘Pak je spullen en ga weg. / Ophoepelen, het enige wat je doet is maar wat kletsen. / Verdwijn! Snel!’’

Flitsscheiding

Voor een scheiding was geen rechtszaak nodig. Een man hoefde slechts te zeggen: ‘Pak je spullen en verdwijn’. Als de vrouw het huis had verlaten, was het voor iedereen duidelijk dat er een einde was gekomen aan het huwelijk. In de eerste eeuw v.C. was het gebruikelijk dat een vrijgelaten slaaf­ gemaakte aankondigde dat er een scheiding ophanden was.

De voogdij over de kinderen stond nooit ter discussie. Het huwelijk als instituut had boven alles tot doel dat een familielijn wettig werd voortgezet. Daarom kreeg de vader altijd de voogdij over de kinderen, die op hun beurt ook hun rechten als erfgenamen behielden. Pas in de tweede eeuw n.Chr. werd die regel versoepeld, en konden kinderen in uitzonderlijke gevallen aan de moeder worden toegewezen – bijvoorbeeld wanneer de vader zich immoreel had gedragen.

Meer ontdekken? Krijg onbeperkt toegang tot National Geographic Premium en steun onze missie. Word vandaag nog lid!