Ieder kind kan je vertellen waar de Kerstman woont: op de Noordpool. Daar woont hij met zijn elfen, pakt hij cadeautjes in, en vertrekt op kerstavond met zijn slee om de hele wereld rond te vliegen. Maar deze vertelling is verrassend jong. Waar komt het verhaal achter de Kerstman eigenlijk vandaan?
Een heilige uit Klein-Azië
De oorsprong van de Kerstman ligt niet in sneeuw en rendieren, maar in het huidige Turkije. In de derde en vierde eeuw n.C. leefde daar een Griekse bisschop genaamd Nicolaas. Volgens een bekende legende bracht hij drie vermoorde jongetjes weer tot leven. ‘Dat wonder maakte hem tot beschermheilige van kinderen,’ zegt historicus Gerry Bowler, die de geschiedenis van de Kerstman uitgebreid onderzocht.
Tussen 1200 en 1500 groeide Sint-Nicolaas in Europa uit tot dé figuur die geschenken bracht. Zijn feest werd gevierd op 6 december, zijn vermoedelijke sterfdag. Zijn uiterlijk was geen exacte weergave van een bisschop, maar leunde op oudere mythologische figuren, zoals de Romeinse Saturnus en Odin uit de Noorse mythologie.
Wat gebeurde er na de Reformatie?
Na de Reformatie verdwenen katholieke heiligen in grote delen van Noord-Europa uit het publieke leven. Dat leverde een probleem op, zegt Bowler: ‘Wie moest nu de cadeautjes brengen?’
Leestip: Waarom we in Nederland twee kerstdagen vieren
In veel regio’s werd die rol overgenomen door het kindje Jezus en verschoof het geven van geschenken van 6 december naar Kerstmis. Vaak kreeg Jezus hulp van een begeleider die pakjes droeg en stoute kinderen schrik aanjoeg, een rol die minder goed paste bij zijn onschuldige imago.
Zo ontstonden in vooral Duitstalige gebieden angstaanjagende figuren als Ru Klaus, Pelznickel en Krampus, de demonische tegenhanger van Sinterklaas. Deze ‘helpers’ waakten over het gedrag van kinderen en straften wie zich misdroeg met zweepslagen of dreigende ontvoering.
De Kerstman steekt de oceaan over
In Nederland en België hield men vast aan Sinterklaas. Die traditie namen emigranten mee naar de Nieuwe Wereld, waar ook Duitse volksverhalen over strenge cadeautjesbrengers voortleefden.
In het vroege koloniale Amerika was Kerstmis overigens allesbehalve gezellig. ‘Het was een chaotisch volksfeest, vaak verstoord door alcohol en vechtpartijen,’ zegt Bowler. ‘Van een magische figuur die cadeautjes bracht, was geen sprake.’
Dat veranderde aan het begin van de negentiende eeuw, toen Amerikaanse schrijvers Kerstmis wilden omvormen tot een huiselijk familiefeest. Daarbij grepen ze terug op de figuur van Sint-Nicolaas.
Van vliegende koets tot rendierslee
In 1809 verscheen in Knickerbocker’s History of New York van Washington Irving een pijprokende Nicolaas die in een vliegende koets over de daken reisde. In 1821 verbond het geïllustreerde gedicht De kindervriend Sint-Nicolaas definitief aan Kerstmis.
Het beeld van de Kerstman zoals we hem nu kennen – een volwassen man in een rood pak die vanuit de Noordpool met een rendierslee de wereld overvliegt – ontstond pas aan het einde van de negentiende eeuw.
Een kleine Santa in een vreemde outfit
Een sleutelrol was weggelegd voor cartoonist Thomas Nast, een van de beroemdste tekenaars van zijn tijd. Hij gaf Santa zijn vriendelijke gezicht, maar volgens Bowler was zijn creatie nog verre van perfect. ‘Nast tekende Santa als iemand die half zo groot was als een volwassene,’ zegt hij, ‘en eerlijk gezegd droeg hij een nogal ongepaste onderbroek met lange pijpen.’
Toen het Noord-Amerikaanse beeld van Santa Claus eenmaal was ingeburgerd, maakte hij de oversteek terug naar Europa. Daar paste hij zich aan lokale tradities aan en kreeg hij nieuwe namen: Père Noël, Father Christmas en uiteindelijk weer de Kerstman.
Meer ontdekken? Krijg onbeperkt toegang tot National Geographic Premium en steun onze missie. Word vandaag nog lid!
